MIDDLE AGE KINGDOMS IN INDIA

 

[ఈ నోటీసును తొలగించు]

"తెలుగులో సులువుగా టైపు చేసేందుకు, మీ క్రోమ్ బ్రౌజరు లో గూగుల్ లిప్యంతరీకరణ పద్ధతిని వాడవచ్చు."

భారతదేశ మధ్యకాల రాజ్యాలు

వికీపీడియా నుండి

Jump to navigationJump to search

దక్షిణ ఆసియా చరిత్ర సారాంశము భారత ఉపఖండ చరిత్ర
విస్తరించు సొయనియన్ ప్రజలు (సా.శ.పూ.500,000)
విస్తరించు రాతి యుగం (సా.శ.పూ.7000–సా.శ.పూ.3000)
విస్తరించు కాంస్య యుగం (సా.శ.పూ.3000–సా.శ.పూ.1300)
విస్తరించు ఇనుప యుగం (సా.శ.పూ.1200–సా.శ.పూ.26)
విస్తరించు మధ్యకాలం సామ్రాజ్యాలు (సా.శ.21–సా.శ.1279)
విస్తరించు మధ్యయుగ దివంగత కాలం (సా.శ.1206–సా.శ.1596)
విస్తరించు ప్రారంభ ఆధునిక కాలం (సా.శ.1526–సా.శ.1858)
విస్తరించు వలసరాజ్యాల కాలం (సా.శ.1510–సా.శ.1961)
విస్తరించు ఇతర రాష్ట్రాలు (సా.శ.1102–సా.శ.1947)
విస్తరించు శ్రీలంక రాజ్యాలు
విస్తరించు దేశచరిత్రలు
విస్తరించు ప్రాంతీయ చరిత్రలు
విస్తరించు ప్రత్యేక చరిత్రలు
v t e

భారతదేశంలోని మధ్య రాజ్యాలు క్రీస్తుపూర్వం 3 వ శతాబ్దం నుండి 13 వ శతాబ్దం వరకు భారతదేశంలో రాజకీయ సంస్థలుగా ఉన్నాయి. క్రీస్తుపూర్వం 230 నుండి మౌర్య సామ్రాజ్యం క్షీణించడం, శాతవాహన రాజవంశం అభివృద్ధి తరువాత ఈ కాలం ప్రారంభమవుతుంది.^{[dubious – discuss]} "మధ్య" కాలం సుమారు 1500 సంవత్సరాలు కొనసాగి 13 వ శతాబ్దంలో ముగిసింది. 1206 లో స్థాపించబడిన ఢిల్లీ సుల్తానేటు అభివృద్ధి తరువాత చోళుల ముగింపు (క్రీ.పూ 1279 లో మరణించిన మూడవ రాజేంద్ర చోళుడు).

ఈ కాలం రెండు యుగాలను కలిగి ఉంది: క్లాసికలు ఇండియా, మౌర్య సామ్రాజ్యం నుండి క్రీ.శ. 6 వ శతాబ్దంలో గుప్తసామ్రాజ్యం చివరి వరకు, క్రీ.శ. 6 వ శతాబ్దం నుండి భారతదేశం మధ్యయుగ ప్రారంభం ఔతుంది.^[1] ఇది క్లాసికలు హిందూ మతం యుగంగా భావించబడింది. ఇది క్రీ.పూ 200 నుండి క్రీ.శ 1100 వరకు ఉంది.^[2]క్రీ.శ 1 - క్రీ.శ. 1000 వరకు భారతదేశ ఆర్థిక వ్యవస్థ ప్రపంచంలోనే అతిపెద్దదిగా అంచనా వేయబడింది. ప్రపంచ సంపదలో మూడింట ఒక వంతు, పావు వంతు మధ్య ఉంది.^[3][4] ఇది 13 వ శతాబ్దం చివరి మధ్యయుగ కాలం తరువాత జరిగింది.

విషయ సూచిక

• 1వాయవ్య భారతం
  • 1.1ఇండో - సిథియను శాకాలు
  • 1.2ఇండో - గ్రీకులు
  • 1.3యవనులు
  • 1.4ఇండో - పార్థియన్లు
  • 1.5పహ్లవులు
  • 1.6పశ్చిమ సాత్రపీలు
  • 1.7కుషానులు
  • 1.8ఇండో - ససానియన్లు
  • 1.9హెప్తాలైటు హ్యూనాలు
  • 1.10రారు
  • 1.11రాయీలు
  • 1.12గాంధారియను కాంభోజులు
  • 1.13కర్కోటులు
  • 1.14కాబూలు షాహీలు
• 2గంగా మైదానం, దక్కను
  • 2.1శాతవాహన సామ్రాజ్యం
  • 2.2మహా మేఘవాహన రాజవంశం
  • 2.3భర్షివ రాజవంశం
  • 2.4గుప్తులు
  • 2.5వకతకాలు
  • 2.6హర్షవర్ధనుడు
  • 2.7గుజరాలు
  • 2.8విష్ణుకుండినులు
  • 2.9మైత్రకాలు
  • 2.10గుజరా పార్థియన్లు
  • 2.11రాజపుత్రులు
    • 2.11.1కటోచు రాజవంశం
    • 2.11.2చౌహానులు
    • 2.11.3కచవా
    • 2.11.4పరమారాలు
    • 2.11.5చాళుక్యులు
    • 2.11.6ఢిల్లీ తోమరాలు
  • 2.12ప్రతిహారులు
  • 2.13పాలాలు
  • 2.14చంద్రాలు
  • 2.15తూర్పు గంగాలు
  • 2.16సేనాలు
  • 2.17వర్మనులు
• 3వాయవ్యం
  • 3.1కామపురా
    • 3.1.1వర్మను రాజవంశం
    • 3.1.2మ్లేచ్చ రాజవంశం
    • 3.1.3పాలాలు
  • 3.2త్విప్రా
• 4దక్కను పీఠభూమి, దక్షిణం
  • 4.1సంగకాల రాజ్యాలు
  • 4.2చేరరాజులు
  • 4.3కాలభరాలు
  • 4.4కదంబాలు
  • 4.5పశ్చిమ గంగాలు
  • 4.6బదామి చాళుక్యులు
  • 4.7పల్లవులు
  • 4.8తూర్పు చాళుక్యులు
  • 4.9పాండ్యులు
  • 4.10రాష్ట్రకూటులు
  • 4.11పశ్చిమ చాళుక్యులు
  • 4.12యాదవులు
  • 4.13కాకతీయులు
  • 4.14కలాచురీలు
  • 4.15హొయశిలలు
  • 4.16చోళులు
• 5ఇవి కూడా చూడండి
• 6మూలాలు

వాయవ్య భారతం[మార్చు]

క్రీస్తుపూర్వం 2 వ శతాబ్దంలో మౌర్య సామ్రాజ్యం ప్రాంతీయ శక్తులను విలీనం చేసుకుంది. మొత్తం వాయువ్యభారతం క్రీ.పూ 200 - క్రీ.శ. 300 మధ్య ఆక్రమణదారుల శ్రేణిని ఆకర్షించింది. పురాణాలు ఈ తెగలలో చాలా మందిని విదేశీయులు, అనాగరికులు (మెలెచాలు) అని వర్ణిస్తాయి. మొదట శాతవాహన రాజవం, తరువాత గుప్తసామ్రాజ్యం, మౌర్య సామ్రాజ్యం తరువాత వచ్చిన రెండు రాజ్యాలు, ఈ యుద్ధాల కారణంగా ఎదురయ్యే ఒత్తిడి కారణంగా చివరికి అంతర్గతంగా కుప్పకూలిపోయే ముందు వరుస విస్తరణలను కలిగి ఉండటానికి ప్రయత్నించాయి.

ఆక్రమణకు ప్రయత్నించిన గిరిజనులు బౌద్ధమతం ద్వారా ప్రభావితమయ్యారు. ఇది ఆక్రమణదారులు, శాతవాహనులు, గుప్తుల ప్రోత్సాహంతో అభివృద్ధి చెందుతూనే ఉంటూ రెండు సంస్కృతుల మధ్య సాంస్కృతిక వంతెనను అందిస్తుంది. కాలక్రమేణా ఆక్రమణదారులు గంగా మైదానాలలో సమాజం, తత్వశాస్త్రంపై ప్రభావం చూపినందున "భారతీయులు" అయి దీనికి విరుద్ధంగా ప్రభావితమయ్యారు. ఈ కాలం సాంస్కృతిక విస్తరణ, సమైక్యవాదం ద్వారా ప్రేరణ పొందిన మేధో, కళాత్మక విజయాలతో కొత్త రాజ్యాలు సిల్కు రోడ్డులోకి ప్రవేశిస్తాయి.

ఇండో - సిథియను శాకాలు[మార్చు]

శాకాల శాఖగా భావించబడుతున్న ఇండో-సిథియన్లు దక్షిణ సైబీరియా నుండి బాక్ట్రియా, సోగ్డియా, అరాచోసియా, గాంధారా, కాశ్మీరు, పంజాబు, పశ్చిమ - మధ్య భారతదేశం, గుజరాతు, మహారాష్ట్ర, రాజస్థాన్లలోకి (2 వ శతాబ్దం మధ్య నుండి సి.ఇ. 4 వ శతాబ్ధం వరకు) వలస వచ్చారు. భారతదేశంలో మొట్టమొదటి శాకా రాజు మాయూలు (మోగాలు) గాంధారాలో శాకా అధికారాన్ని స్థాపించారు. క్రమంగా వాయువ్య భారతదేశం మీద ఆధిపత్యాన్ని విస్తరించారు. భారతదేశంలో ఇండో-సిథియను పాలన క్రీ.శ 395 లో పాశ్చాత్య సాత్రపీలలో చివరిది మూడవ రుద్రసింహతో ముగిసింది.

మధ్య ఆసియాకు చెందిన సిథియను తెగలు భారతదేశం మీద దాడి చేయడాన్ని తరచుగా "ఇండో-సిథియన్ దండయాత్ర" అని అంటారు. ఇది భారతదేశ చరిత్రతో పాటు సమీప దేశాలలో ముఖ్యమైన పాత్ర పోషించింది. వాస్తవానికి, ఇండో-సిథియను యుద్ధం చైనా గిరిజనులతో వివాదంతో మద్య ఆసియన్ల సంచార జాతుల ప్రజలు ప్రేరేపించబడిన సంఘటనలలో ఒక అధ్యాయంగా ఉంది. ఇది బాక్ట్రియా, కాబూలు, పార్థియా, భారతదేశం మీద పశ్చిమాన రోం వరకు ప్రభావం చూపింది. భారతదేశం మీద దండెత్తి వివిధ రాజ్యాలను స్థాపించిన సిథియను సమూహాలలో, శకాలతో పాటు,^[5] మేడేలు వంటి ఇతర అనుబంధ తెగలు కూడా ఉన్నాయి,^{[6][better source needed][citation needed]} సిథియన్లు,^[6][7] మసాగెటే,^{[citation needed]}గెటీ,^[8] పరమా కాంబోజా రాజ్యం, అవర్లు,^{[citation needed]} బహ్లికులు, రిషికాలు, పరదా రాజ్యాలు ఉన్నాయి.

ఇండో - గ్రీకులు[మార్చు]

Silver coin of the founder of the Indo-Greek Kingdom, Demetrius (r. c. 205–171 BC).

క్రీస్తుపూర్వం రెండు శతాబ్దాలలో ఇండో-గ్రీకు రాజ్యం ఆధీనంలో వాయువ్య దక్షిణ ఆసియాలోని వివిధ ప్రాంతాలు ఉన్నాయి. వీటిని 30 మందికంటే అధికంగా హెలెనిస్టికు రాజులు పాలించారు. వీరు తరచూ ఒకరితో ఒకరు విభేదిస్తున్నారు.

ఇండో- గ్రీకు రాజ్యం క్రీస్తుపూర్వం 2 వ శతాబ్దం ప్రారంభంలో బాక్ట్రియాకు చెందిన మొదటి డెమెట్రియసు హిందూకుషు మీద దాడి చేసి స్థాపించబడు. భారతదేశంలోని గ్రీకులు చివరికి బాక్ట్రియాలో కేంద్రీకృతమై ఉన్న గ్రీకో-బాక్ట్రియను రాజ్యం నుండి విభజించబడ్డారు (ప్రస్తుత ఆఫ్ఘనిస్తాను, ఉజ్బెకిస్తాను మధ్య సరిహద్గాదు).

"ఇండో-గ్రీకు రాజ్యం" అనే వ్యక్తీకరణ అనేక రాజవంశ రాజకీయాలు ఉదారంగా ఉన్నారని వివరిస్తుంది. తక్షశిల^[9] పాకిస్తాను పంజాబు (పుష్కలవతి), సాగలా వంటి అనేక నగరాలు ఉన్నాయి.^[10] వారి కాలంలో ఈ నగరాలను అనేక రాజవంశాలు పాలించాయి. టోలెమి భౌగోళికం, తరువాతి సంచారసంస్కృతికి చెందిన రాజుల ఆధారంగా పాలకులు ఒక నిర్దిష్ట థియోఫిలా(రాజు) కూడా ఏదో ఒక సమయంలో సత్రపాలు (రాజ స్థానం)గా పేర్కొన్నారు.

పాలిబియసు అభిప్రాయం ఆధారంగా ^[11] తరువాత వారు జత్యంతర వివాహాలు సంభవించాయి. మెగ్నీషియా గ్రీకు మొదటి యూతిడెమసు ఆయన కుమారుడు డెమెట్రియసు తండ్రిపరంగా గ్రీకు సంతతికి చెందినవాడు. పాక్షిక పర్షియా సంతతికి చెందిన మూడవ ఆంటియోకసు ది గ్రేట్ కుమార్తెతో డెమెట్రియసు వివాహ ఒప్పందం ఏర్పాటు చేయబడింది.^[12] తరువాతి ఇండో-గ్రీకు పాలకుల జాతి స్పష్టంగా లేదు.^[13]ఆర్టెమిడోరోసు అనికెటోసు (క్రీ.పూ. 80) ఇండో-సిథియను సంతతికి చెందినవారు కావచ్చు. బాక్ట్రియాకు చెందిన రోక్సానాను వివాహం చేసుకున్న అలెగ్జాండరు ది గ్రేట్, సల్యూకసు మొదటి నికేటరు సోగ్డియాకు చెందిన అపామాను వివాహం చేసుకున్నారు.

వారి పాలన సాగించిన రెండు శతాబ్దాల కాలంలో ఇండో-గ్రీకు రాజులు వారి నాణేల మీద చూసినట్లుగా గ్రీకు-భారతీయ భాషలను, చిహ్నాలను మిళితం చేశారు. అలాగే గ్రీకు - హిందూ, బౌద్ధ మత పద్ధతులను మిళితం చేశారు. వారి నగరాల పురావస్తు అవశేషాలలో బౌద్ధమతానికి వారు మద్దతు చేసిన సూచనలు, భారతీయ, హెలెనిస్టికు ప్రభావాల గొప్ప కలయికను సూచిస్తున్నాయి.^[14] ఇండో-గ్రీకు సంస్కృతి విస్తరణ పరిణామాలను కలిగి ఉంది. ముఖ్యంగా గ్రీకో-బౌద్ధ కళ ప్రభావం ద్వారా. చివరికి ఇండో-సిథియన్ల దండయాత్రల తరువాత ఇండో-గ్రీకులు క్రీ.శ 10 లో ఒక రాజకీయ సంస్థగా అదృశ్యమయ్యారు. అయినప్పటికీ అనేక శతాబ్దాలుగా గ్రీకు జనాభా నివాసిత భౌగోళికప్రాంతాలు ఇండో-పార్థియన్లు, కుషను సామ్రాజ్యం పాలనలో ఉండవచ్చు.^[15]

యవనులు[మార్చు]

యవన (యోనా) ప్రజలు అక్షరాలా "అయోనియను" అంటే "పాశ్చాత్య విదేశీయుడు" అని అర్ధం. గాంధారను దాటి జీవిస్తున్నట్లు వర్ణించబడింది. యవనులు, శాకాలు పహ్లావులు, హునాలను (కొన్నిసార్లు వీరు మలేచాలు) "అనాగరికులు" అని వర్ణించారు. కాంబోజులు, మద్ర, కేకేయ రాజ్యం, సింధు నది ప్రాంతం, గాంధార నివాసులు కొన్నిసార్లు మ్లేచ్యులుగా వర్గీకరించబడ్డారు. కురు రాజ్యం, పంచాల సంస్కృతితో వారి సాంస్కృతిక భేదాలను సూచించడానికి ఈ పేరు ఉపయోగించబడింది.^{[citation needed]}

ఇండో - పార్థియన్లు[మార్చు]

క్రీస్తుపూర్వం 20 లో గోండోఫారెసు ఇండో-పార్థియను రాజ్యాన్ని స్థాపించాడు. 1 వ శతాబ్దం చివరలో కుషాను సామ్రాజ్యం ఆక్రమించే వరకు ఈ రాజ్యం కొద్దికాలం మాత్రమే కొనసాగింది. వీరిపాలనలో ఉదారచట్టాల కారణంగా చిన్న రాజవంశాలు తమ స్వాతంత్ర్యాన్ని కొనసాగించారు.

పహ్లవులు[మార్చు]

పహ్లావులు గురించి పురాతన భారతీయ గ్రంథాలైన మనుస్మతి, వివిధ పురాణాలు, రామాయణం, మహాభారతం, బృహత్సంహిత వంటి హిందూ మతగ్రంధాలలో ప్రస్తావించబడింది. కొన్ని గ్రంథాలలో పహ్లవులు దక్షిణ భారతదేశంలోని పల్లవ రాజవంశానికి పర్యాయపదంగా పేర్క్నబడింది. వాయు పురాణం పహ్లవ, పహ్నవ మధ్య తేడాను కలిగి ఉండగా, వామన పురాణం, మత్స్య పురాణం రెండింటినీ పల్లవ అని సూచిస్తాయి. బ్రహ్మండ పురాణం, మార్కెండేయ పురాణం రెండింటినీ పహ్లావ లేదా పల్లవ అని పిలుస్తారు. మహాభారతం భీష్మపర్వం పహ్లావులకు, పల్లవులకు మధ్య తేడా లేదు. పహ్లావులు శాకా సమూహమైన పారసికాలని భావిస్తున్నారు. పి. కార్నెగీ అభిప్రాయంలో,^[16] పహ్లావా బహుశా పార్థి లేదా పార్థియను భాష అయిన పెహ్ల్వి మాట్లాడేవారుగా ఉన్నారని భావిస్తున్నారు. బుహ్లెరు అదేవిధంగా పహ్లావా పార్థవ ఇండికు రూపం "పార్థియను" అని సూచిస్తుంది.^[17] క్రీస్తుపూర్వం 4 వ శతాబ్దంలో కాటియానా వర్తికా సకా-పార్థవా గురించి ప్రస్తావించింది. ఇది శాకా-పార్థియన్ల (బహుశా వాణిజ్యం ద్వారా) గురించి అవగాహనను ప్రదర్శిస్తుంది.^[18]

పశ్చిమ సాత్రపీలు[మార్చు]

పశ్చిమ సత్రాపీలు (క్రీ.శ. 35-405) భారతదేశం పశ్చిమ, మధ్య భాగానికి సాకా పాలకులు (సౌరాష్ట్ర, మాల్వా: ఆధునిక గుజరాతు, దక్షిణ సింధు, మహారాష్ట్ర, రాజస్థాను, మధ్యప్రదేశు రాష్ట్రాలు). పెరిప్లసు (ఎరిథ్రేయను సముద్రం) అభిప్రాయం ఆధారంగా వారి రాజ్యం లేదా కొంత భూభాగాన్ని "అరియాకా" అని పిలుస్తారు. ఇండో-సిథియన్ల వారసులైన వారు భారత ఉపఖండంలోని ఉత్తర భాగాన్ని పరిపాలించిన కుషాను సామ్రాజ్యంతో సమకాలీనులుగా ఉన్నారు. బహుశా వారి అధిపతులు మధ్య భారతదేశంలో పాలించిన ఆంధ్ర శాతవాహన రాజవంశంగా ఉండవచ్చు.^[19] వారు తమ నాణేల మీద "సాత్రపీలు" అని ఉన్నప్పటికీ, వారు " పశ్చిమ సాత్రపీలు " ఆధునిక హోదాకు చేరుకోవడానికి దారితీసింది. టోలెమి భౌగోళిక శాస్త్రం ఇప్పటికీ వారిని "ఇండో-సిథియన్లు" అని అంటుంది.^[20] మొత్తంగా సుమారు 350 సంవత్సరాల కాలంలో 27 స్వతంత్ర పాశ్చాత్య సత్రాపీ పాలకులు ఉన్నారు.

కుషానులు[మార్చు]

కుషాణుల రాజ్యముKushan Empire

కుషాను సామ్రాజ్యం (సుమారు 1 వ -3 వ శతాబ్దాలు) మొదట బాక్ట్రియాలో అము దర్యా మధ్య ప్రవాహం ఇరువైపులా ఏర్పడింది. 1 వ శతాబ్ధంలో (ప్రస్తుతం ఉత్తర ఆఫ్ఘనిస్తాను, తజికిస్తాను, ఉజ్బెకిస్తాను) కుషాను సామ్రాజ్యం తమ భూభాగాన్ని పంజాబు, గంగా పరీవాహక ప్రాంతాల వరకు విస్తరించింది. ఈ ప్రక్రియలో భారత ఉపఖండంలోని ఉత్తర భాగంలో అనేక రాజ్యాలను జయించారు.^[21][22] కుషాన్లు ప్రధాన " సిల్కు రోడ్డు " మధ్య భాగాన్ని స్వాధీనం చేసుకున్నారు. అందువలన తూర్పున భారతదేశం, చైనా మధ్య పశ్చిమ భూముల వాణిజ్యం పశ్చిమప్రాంతంలో రోమను సామ్రాజ్యం, పర్షియా వాణిజ్యం మీద నియంత్రణ కలిగి ఉంది.

కనిష్క చక్రవర్తి గొప్ప బౌద్ధమతం పోషకుడు; ఏది ఏమయినప్పటికీ కుషనులు భారత ఉపఖండం వైపు దక్షిణ దిశగా విస్తరించడంతో తరువాత నాణేలలో దేవతలు కొత్త హిందూ ఆధిఖ్యతను ప్రతిబింబించారు.^[23][24]

ఇండో - ససానియన్లు[మార్చు]

సాసానియన్లు సింధు ప్రాంతంలో తమ ప్రభావాన్ని చూపుతూ కుషాన్లు సామ్రాజ్యం నుండి భూములను స్వాధీనం చేసుకుని సామ్రాజ్యం విస్తరించి క్రీ.శ 240 లో ఇండో-సాసానియన్లను స్థాపించారు. రషీదును కాలిఫేటు ససానియన్లను పడగొట్టబడే వరకు వారు ఈ ప్రాంతంలో తమ ప్రభావాన్ని కొనసాగించారు. వారు హెఫ్తాలైటు సామ్రాజ్యం దండయాత్రల ద్వారా క్రీ.శ 410 లో స్థానభ్రంశం చెందారు.

హెప్తాలైటు హ్యూనాలు[మార్చు]

Billon drachma of the Huna King Napki Malka (Afghanistan or Gandhara, c. 475–576).

వాయవ్య భారతం మీద దాడి చేయడానికి వచ్చిన మరొక మధ్య ఆసియా సంచార సమూహం హెప్తాలైటు హ్యూనాలు. కుషాను సామ్రాజ్యాన్ని స్థాపించిన యుయెజీతో కూడా వారు చేతులు కలిపారు. బమ్యను (ప్రస్తుత ఆఫ్ఘనిస్తాను)ను వారి రాజధానిగా చేసుకుని వారు సింధు, ఉత్తర భారతదేశం అంతటా తమ పాలనను విస్తరించారు. తద్వారా గుప్త సామ్రాజ్యం పతనమైంది. చివరికి వారు టర్కీ ప్రజలతో అనుబంధంగా ఉన్న సాసానియను సామ్రాజ్యం చేతిలో ఓడిపోయారు.

రారు[మార్చు]

క్రీ.పూ. 450 నుండి రారు రాజవంశం ప్రస్తుత సింధు, ఈశాన్య భారతదేశాన్ని పాలించింది. ^[25] రోర్లు రోరి నుండి పరిపాలించారు.

రాయీలు[మార్చు]

రాయి రాజవంశ పాలకులు (సింధు) బుద్ధిజాన్ని అనుసరించారు. అయినప్పటికీ వారు వారి రాజధాని " ఆరోరు " సమీపంలోని సుక్కూరులో శివాలయం నిర్మ్ంచారు.

గాంధారియను కాంభోజులు[మార్చు]

గాంధార సాత్రపీలు ఆఫ్ఘనిస్థాను ప్రాంతంలో స్వతంత్ర పాలకులుగా పాలించారు. వీరు తంగు రాజవంశం, టిబెట్టు సామ్రాజ్యం, ఇస్లామికు కాల్ఫేటు, టర్కీ తెగలతో భూభాగాలను స్వాధీనం చేసుకోవడంలో పోటీపడ్డారు.

కర్కోటులు[మార్చు]

Extent of the Karkota Empire during the reign of Lalitaditya Muktapida (8th century), according to Kalhana's Rajatarangini. Note that Kalhana highly exaggerated the conquests of Lalitaditya.^[26][27]

క్రీ.శ 625 లో కార్కోటా సామ్రాజ్యం స్థాపించబడింది. 8 వ శతాబ్దంలో వారు కాశ్మీరు మీద తమ పాలనను పదిలం చేసుకున్నారు. ^[28] ఈ రాజవంశంలోని అత్యంత ప్రసిద్ధ పాలకుడు లలితాదిత్య ముక్తపిడా. కల్హణుడి " రాజతరంగిని " ఆధారంగా ఆయన టిబెటియన్లను, కన్యాకుబ్జాకు చెందిన యశోవర్మను ఓడించి తరువాత మగధకు తూర్పున ఉన్న కమరూప, గౌడ, కళింగ రాజ్యాలను జయించాడు. ఆయన మాల్వా, గుజరాతుల మీద తన ప్రభావాన్ని విస్తరించాడని, సింధు వద్ద అరబ్బులను ఓడించాడని కల్హణుడు పేర్కొన్నాడు.^[29][30] చరిత్రకారుల అభిప్రాయం ఆధారంగా లలితాదిత్య విజయాలను కల్హణుడు అతిశయోక్తిగా వర్ణించాడని భావించబడింది.^[26][27]

కాబూలు షాహీలు[మార్చు]

3 వ శతాబ్దంలో కుషాను సామ్రాజ్యం క్షీణించినప్పటి నుండి 9 వ శతాబ్దం ఆరంభం వరకు కాబూలు షాహి రాజవంశాలు కాబూలు లోయ, గాంధార భూభాగాలను పరిపాలించాయి.^[31]క్రీ.శ. 565 క్రీ.శ-670 నుండి ఈ రాజ్యం కాబూలు షాహీ రాట్బెల్షాహను అని పిలువబడింది. కపిసా, కాబూలులను రాజధానులుగా చేసుకుని పాలించింది. తరువాత ఉడాభండపుర (హుండు)^[32] కొత్త రాజధానిగా చేసుకుని పాలించింది. పురాతన కాలంలో షాహి అనే బిరుదు ఆఫ్ఘనిస్తాను, భారత ఉపఖండంలోని వాయువ్య ప్రాంతాలలో బాగా ప్రాచుర్యం పొందిన రాజ బిరుదుగా కనిపిస్తుంది. నియరు ఈస్టులో ముందుగానే వ్యత్యాసాన్ని ఉపయోగించారు.^[33] కానీ తరువాత శాకాలు, కుషాణులు, హ్యూనాలు, బాక్ట్రియన్లు, కపిసా (కాబూలు), గిల్గిటు పాలకులు ఉపయోగించారు.^[34] పర్షియను రూపంలో ఈ శీర్షిక క్షతియా - క్షథియా - క్షతియనం, కుషానుల షావో, మిహిరాకుల (హునా అధిపతి)లో సాహాగా కనిపిస్తుంది.^[35] కుషేన్లు అచెమెనిదులను అనుకరించడంలో షా-ఇన్-షాహి ("షావనో షావో") అనే బిరుదును స్వీకరించినట్లు పేర్కొన్నారు.^[36] షాహిలు సాధారణంగా రెండు యుగాలుగా విభజించబడ్డారు-బౌద్ధ షాహిలు, హిందూ షాహీలు. ఈ మార్పు క్రీ.శ 870 లో జరిగింది.

గంగా మైదానం, దక్కను[మార్చు]

మౌర్య సామ్రాజ్యం పతనం తరువాత, వాయువ్యం నుండి మధ్య ఆసియా తెగల ప్రవాహాన్ని అడ్డుకుని పోరాడటానికి శాతవాహనులు బాధ్యతవహించి మౌర్యుల తరువాత సారాజ్యశక్తిగా ఎదిగారు. దక్కను పీఠభూమిలో ఉన్న శాతవాహనులు బౌద్ధమతం ప్రచారం ప్రవేశపెట్టారు. అలాగే ఉత్తర గంగా మైదానాలు, దక్షిణ ప్రాంతాల మధ్య సంబంధాన్ని (ఉపనిషత్తులు ప్రాధాన్యత పొందిన భూమిని) ప్రాంతాల అనుసంధానికి మార్గం వేసారు. చివరికి వాయువ్య ఆక్రమణదారులతో వివాదం, అంతర్గత కలహాలు బలహీనపడిన కారణంగా దక్కను మధ్య భారత ప్రాంతాలలో అనేక దేశాలకు పుట్టుకొచ్చాయి. ఇండో-గంగా మైదానంలో గుప్తా సామ్రాజ్యం ఉద్భవించి "స్వర్ణయుగం"గా పునరుద్భవించింది. సామ్రాజ్యం వికేంద్రీకృత స్థానిక పరిపాలనా విధానాలతో హునా దండయాత్రలతో పతనమయ్యే వరకు భారతీయ సంస్కృతిని వ్యాప్తి చేసింది. గుప్తా సామ్రాజ్యం పతనం తరువాత, గంగా ప్రాంతం అనేక రాజ్యాలుగా విడిపోయి, హర్షుని ఆధ్వర్యంలో తాత్కాలికంగా తిరిగి కలిసింది. తరువాత రాజపుత్ర రాజవంశాలు పుట్టుకొచ్చాయి. భారతదేశంలోని దక్షిణ ప్రాంతాలలో ఏర్పడిన కొత్త దేశాలకు ఇండో-గంగా మైదానం మద్య సుదీర్ఘకాలం కొనసాగిన సాంస్కృతి, సైనిక శక్తి వలసలకు దక్కనులో చాళుక్యుల భూభాగం ప్రధాన కేంద్రంగా అభివృద్ధి చెందింది.

శాతవాహన సామ్రాజ్యం[మార్చు]

శాతవాహన రాజవంశం మౌర్య సామ్రాజ్యానికి భూస్వామ్యంగా ప్రారంభమైంది. మౌర్యసామ్రాజ్య రాజవంశం క్షీణతతో స్వాతంత్ర్యాన్ని ప్రకటించింది. వారు తమ పాలకుల చిత్రాలను చిత్రించిన నాణేలను జారీ చేసిన మొట్టమొదటి ఇండికు పాలకులుగా, బౌద్ధమతం ప్రోత్సాహానికి ప్రసిద్ది చెందారు. ఫలితంగా ఎల్లోరా గుహల నుండి గుంటూరు జిల్లాలోని అమరావతి గ్రామం వరకు బౌద్ధ స్మారక చిహ్నాలు ఉన్నాయి. వారు ఒక సాంస్కృతిక వంతెనను ఏర్పరుచుకున్నారు. వాణిజ్యం, చింతనలు, సంస్కృతిని గంగా మైదానాల నుండి భారతదేశం దక్షిణ కొనకు బదిలీ చేయడంలో వీరు కీలక పాత్ర పోషించారు.

తమ పాలనను స్థాపించడానికి శాతవాహనులు శుంగా సామ్రాజ్యంతో, తరువాత మగధకు చెందిన కన్వా రాజవంశాలతో పోటీ పడవలసి వచ్చింది. తరువాత వారు సాకాలు, యోనాలు, పహ్లావుల చొరబాట్ల నుండి తమ భూభాగాలను రక్షించడంలో పోరాడవలసి వచ్చింది. ముఖ్యంగా పాశ్చాత్య సాత్రపీలతో వారు జరిపిన పోరాటాలు వారిని బలహీనపరిచడంతో సామ్రాజ్యం చిన్న రాజ్యాలుగా విడిపోయింది.

మహా మేఘవాహన రాజవంశం[మార్చు]

(క్రీ.పూ. 250 లు క్రీ.పూ. 400) మౌర్య సామ్రాజ్యం క్షీణించిన తరువాత మహామేఘవాహనాలు పేరుతో కళింగ పురాతన పాలక రాజవంశంగా అభివృద్ధి చెందుతుంది. రాజవంశం మూడవ పాలకుడు ఖరబేలా ఉమ్మడి శకం (కామన్ ఎరా) ప్రారంభంలో వరుస పోరాటాలలో భారతదేశాన్ని చాలావరకు జయించాడు.^[37] ఖరబేలా కళింగ సైనిక శక్తిని తిరిగి స్థాపించారు: ఖరబేలా సైన్యాధ్యతలో కళింగ రాజ్యం అప్పటి సింహళ (శ్రీలంక), బర్మా (మయన్మారు), సియాం (థాయిలాండు), వియత్నాం, కాంభోజ (కంబోడియా) లతో అనుసంధానించే వాణిజ్య మార్గాలతో బలీయమైన సముద్ర ప్రాప్తిని కలిగి ఉంది. బోర్నియో, బాలి, సముద్రా (సుమత్రా), జబద్వీప (జావా). పాండ్య రాజవంశం (ఆధునిక ఆంధ్రప్రదేశ్) వంటి దక్షిణ భారత ప్రాంతాలు, మగధ, అంగ, శాతవాహనులకు వ్యతిరేకంగా ఖరాబా అనేక విజయవంతమైన పోరాటాలకు నాయకత్వం వహించి కళిగసామ్రాజ్యాన్ని గంగా - కావేరి మధ్యప్రాంతాలలో విస్తరించాడు.

ఖరవెల రాజ్యం శ్రీలంక, బర్మా, థాయిలాండు, వియత్నాం, కంబోడియా, బోర్నియో, బాలి, సుమత్రా, జావాతో అనుసంధానించే వాణిజ్య మార్గాలతో బలీయమైన సముద్ర సామ్రాజ్యాన్ని కలిగి ఉంది. కళింగకు చెందిన వలసవాదులు శ్రీలంక, బర్మా, అలాగే మాల్దీవులు, సముద్ర ఆగ్నేయాసియాలో స్థిరపడ్డారు. మలేషియాలో భారతీయులను కెలింగు అని పిలుస్తారు.^[38]

మతపరంగా సహనంతో ఉన్నప్పటికీ ఖరబేల జైన మతాన్ని పోషించాడు.^[39][40] భారత ఉపఖండంలో జైనమతం ప్రచారానికి బాధ్యత వహించాడు. కాని ఆయన ప్రాముఖ్యత భారతీయ చరిత్రలో పలుమార్లు నిర్లక్ష్యం చేయబడింది. ఒడిశాలోని భువనేశ్వరు సమీపంలోని ఉదయగిరి, ఖండగిరి గుహలలో ఆయన ప్రసిద్ధ పదిహేడు లైన్ రాక్-కట్ హతిగంఫే శాసనం ఖరాబేలా గురించి సమాచారం ప్రధాన వనరుగా ఉంది. హతిగుంఫా శాసనం ఆధారంగా ఆయన మగధలోని రాజగ్రిహ మీద దాడి చేశాడు. తద్వారా బామెట్రియాకు చెందిన ఇండో-గ్రీకు రాజు మొదటి డెమెట్రియసును మధురకు తిరిగి వెళ్ళమని ప్రేరేపించాడు.^[41]

భర్షివ రాజవంశం[మార్చు]

గుప్తుల పెరుగుదలకు ముందు భార్షివ రాజులు ఇండో-గంగా మైదానాలను చాలావరకు పాలించారు. వారు గంగా నది ఒడ్డున పది అశ్వమేధ యాగాలు చేసారు. సముద్రగుప్తుడు తన అలహాబాదు స్తంభంలో నాగ పాలకులను పేర్కొన్నాడు.^[42]

గుప్తులు[మార్చు]

Silver coin of the Gupta King Kumara Gupta Iగుప్త రాజుల వెండి నాణేలు (414–455).

క్లాసికలు యుగం గుప్తసామ్రాజ్యం (సి.ఎ. 320 సి.ఇ.-550 సి.ఇ.) క్రింద భారత ఉపఖండంలో ఎక్కువ భాగం తిరిగి సమఖ్యం చేయబడింది.^[43] ఈ కాలాన్ని భారత స్వర్ణయుగం అని పిలుస్తారు.^[44] సైన్సు, టెక్నాలజీ, ఇంజనీరింగు, కళలు, మాండలికం, సాహిత్యం, తర్కం, గణితం, ఖగోళ శాస్త్రం, మతం, తత్వశాస్త్రంలో విస్తారమైన సాధనలు గుర్తించబడ్డాయి. ఇవి సాధారణంగా హిందూ సంస్కృతి పిలువబడే అంశాలను స్పష్టీకరించాయి.^[45] ఈ కాలంలో సున్నా భావనతో సహా దశాంశ సంఖ్యా వ్యవస్థ భారతదేశంలో కనుగొనబడింది. అయినప్పటికీ గుప్తులు నాయకత్వంలో ఏర్పడిన శాంతి, శ్రేయస్సు భారతదేశంలో శాస్త్రీయ, కళాత్మక ప్రయత్నాలను కొనసాగించడానికి దోహదపడింది.^[46]

గుప్తుల పాలనలో శిఖరాగ్రానికి చేరిన సాంస్కృతిక సృజనాత్మకత అంశాలలో వాస్తుశిల్పం, శిల్పం, చిత్రలేఖనం ప్రాధాన్యత వహించాయి. ^[47] గుప్తుల కాలంలో కాళిదాసు, ఆర్యభట్ట, వరాహమిహిరా, విష్ణు శర్మ, వాత్సాయన, వంటి పండితులను ప్రాధాన్యత సంతరించుకున్నారు. వారు వివిధ విద్యా రంగాలలో పురోగతి సాధించారు.^[48] గుప్తయుగంలో సైన్సు, రాజకీయ నిర్వహణ అభివృద్ధి చెందింది.^{[citation needed][clarification needed]} వాణిజ్య సంబంధాలు ఈ ప్రాంతాన్ని ఒక ముఖ్యమైన సాంస్కృతిక కేంద్రంగా మార్చాయి. ఈ ప్రాంతాలను బర్మా, శ్రీలంక, రెండింటిలోని సమీప రాజ్యాలు ప్రభావితం చేస్తూ ఈ ప్రాంతాన్ని ఏర్పాటు చేశాయి.

గుప్తులు తమ పాలనను చట్టబద్ధం చేయడానికి వేదకాలానికి చెందిన యాగాలు చేసారు. అయినప్పటికీ వారు బౌద్ధమతాన్ని కూడా పోషించారు. బ్రాహ్మణ సనాతన ధర్మానికి ప్రత్యామ్నాయాన్ని అందించడం కొనసాగించింది.^{[citation needed]} మొదటి ముగ్గురు పాలకుల సైనిక దోపిడీలు - మొదటి చంద్రగుప్తుడు (సి.ఎ. 319–335), సముద్రగుప్తుడు (సి.ఎ. 335–376), రెండవ చంద్రగుప్తా (సి.ఎ. 376–415) - వారి నాయకత్వంలో భారతదేశంలోని అత్యధిక భూభాగాన్ని స్వాధీనం చేసుకున్నారు.^[49] 5 వ శతాబ్దం మొదటి సగం నాటికి ఆఫ్ఘనిస్తానులో హూణులు తమంతట తామే స్వతంత్రంగా స్థాపించుకునే వరకు వారు వాయువ్య రాజ్యాలను ప్రతిఘటించడంలో విజయం సాధించారు. వారి బమియాను రాజధానిగా చేసుకుని పాలించారు. ఏది ఏమయినప్పటికీ దక్కను దక్షిణ భారతదేశంలో అధికమైన ఉత్తరప్రాంత దాడుల కారణంగా ఎక్కువగా ప్రభావితం కాలేదు.^{[citation needed]}

వకతకాలు[మార్చు]

The rock-cut Buddhist viharas and chaityas of Ajanta Caves అజంతా గుహలు, built under the patronage of the Vakataka rulers.

వకతకా సామ్రాజ్యం గుప్తసామ్రాజ్య సమకాలీనులు. శాతవాహనుల తరువాత పాలకులైన వారు ఉత్తర, దక్షిణ సరిహద్దులను ఏర్పరుచుకున్నారు. 3 వ - 5 వ శతాబ్దాలలో నేటి ఆధునిక రాష్ట్రాలైన మధ్యప్రదేశ్, మహారాష్ట్ర ప్రాంతాలను పరిపాలించారు. వకాతకా పాలకుల ఆధ్వర్యంలో అజంతా గుహలు (యునెస్కో ప్రపంచ వారసత్వ ప్రదేశం) రాక్-కట్ బౌద్ధ విహారాలు, చైత్యాలు నిర్మించబడ్డాయి. చివరికి వాటి చాళుక్యులు ఆక్రమించారు.

హర్షవర్ధనుడు[మార్చు]

గుప్తసామ్రాజ్యం పతనం తరువాత గంగా మైదానాలు అనేక చిన్న దేశాలుగా విరిగిపోయాయి. కన్నౌజు హర్షసామ్రాజ్య పాలకుడు హర్షవర్ధనుడు తన పాలనలో వాటిని కొంతకాలం నియంత్రించగలిగాడు. చాళుక్యుల (రెండవ పులకేసి) చేతిలో ఓటమి మాత్రమే అతని పాలనను నర్మదా నదికి దక్షిణంగా విస్తరించకుండా నిరోధించింది. ఆయన పాలన తరువాత ఈ ఐక్యత ఎక్కువ కాలం కొనసాగలేదు. క్రీ.శ 647 లో ఆయన మరణించిన వెంటనే ఆయన సామ్రాజ్యం విచ్ఛిన్నమైంది.

గుజరాలు[మార్చు]

క్రీ.శ 550 - 1018 వరకు గుర్జార్లు ఉత్తర భారతదేశ చరిత్రలో దాదాపు 500 సంవత్సరాలు గొప్ప పాత్ర పోషించారు.^[50] గుర్జారులు ప్రస్తుత రాజస్థా ప్రాంతాన్ని శతాబ్దాలుగా పాలించారు. వారు భిల్మలు (భిన్మలు లేదా శ్రీమలు) సమీపంలో రాజధాని నిర్మించుకున్నారు. ఇది మౌంటు అబూకు వాయువ్య దిశలో దాదాపు 50 మైళ్ళ దూరంలో ఉంది.^[50] భిల్మలు గుర్జార్లు 9 వ శతాబ్దం ప్రారంభంలో కన్నూజును (గంగానదితీరంలో ఉంది) జయించి, వారి రాజధానిని కన్నూజ్కు బదిలీ చేసి ఒక సామ్రాజ్యాన్ని స్థాపించారు. అది శిఖరాగ్రస్థానానికి చేరుకున్న సమయంలో తూర్పున బీహారు, పశ్చిమాన " కోల్పోయిన నది" హక్రా, అరేబియా సముద్రం, ఉత్తరాన హిమాలయ - సుత్లాజు, దక్షిణాన జుమ్నా, నర్మదా సరిహద్దులుగా ఉన్నాయి.^[50] ఈ రాజ్యానికి చెందిన ప్రాంతమైన బ్రోచును నందిపురి (లేదా నాడోలు) గుర్జారాలు కూడా పాలించారు.^[51]

విష్ణుకుండినులు[మార్చు]

విష్ణుకుండినసామ్రాజ్యం 5 వ - 6 వ శతాబ్దాలలో దక్కను, ఒడిశా, దక్షిణ భారతదేశంలోని కొన్ని ప్రాంతాలను పాలించిన ఒక భారతీయ రాజవంశం. తూర్పు దక్కను చాళుక్య, రెండవ పులకేషి స్వాధీనం చేసుకోవడంతో విష్ణుకుండినుల పాలన ముగింపుకు వచ్చింది. పులకేశి తాను స్వాధీనం చేసుకున్న భూభాగాలకు తన సోదరుడు కుబ్జా విష్ణువర్ధనను రాజప్రతినిధిగా నియమించారు. చివరికి విష్ణువర్ధన తన స్వాతంత్ర్యాన్ని ప్రకటించి తూర్పు చాళుక్య రాజవంశం ప్రారంభించాడు.

మైత్రకాలు[మార్చు]

మైత్రకా సామ్రాజ్యం పశ్చిమ భారతదేశంలో గుజరాతును క్రీ.శ. 475 నుండి క్రీ.శ 767 వరకు పాలించింది. గుప్తసామ్రాజ్యం ఆధ్వర్యంలో సౌరాష్ట్ర ద్వీపకల్పంలో సైన్యాధ్యక్షుడుగా పనిచేసిన సేనాపతి (జనరల్) భతర్కా 5 వ శతాబ్దం చివరి భాగంలో గుజరాతు స్వతంత్ర పాలకుడిగా తనను తాను స్వతంత్రం ప్రకటించుకుని సేనాపతి రాజవంశం స్థాపించాడు. మొదటి ఇద్దరు మైత్రాకా పాలకులైన భతార్కా, మొదటి ధరసేన సేనాపతి (జనరల్) బిరుదును మాత్రమే ఉపయోగించారు. మూడవ పాలకుడు ద్రోణసింహ తనను మహారాజుగా ప్రకటించుకున్నాడు.^[52] గుహసేన రాజు తన పూర్వీకుల మాదిరిగానే తన పేరుతో పరమభట్టారక పదానుధ్యత అనే పదాన్ని ఉపయోగించడం మానేశాడు. ఇది గుప్తా అధిపతులకు నామమాత్రపు విధేయతను ప్రదర్శించడం మానేసింది. ఆయన తరువాత ఆయన కుమారుడు రెండవ ధరసేన మహాధిరాజా బిరుదును ఉపయోగించాడు. ఆయన కుమారుడు తరువాతి పాలకుడు మొదటి సిలాదిత్య, ధర్మదిత్యను " హ్యూయెన్ త్సాంగ్ " గొప్ప పరిపాలనా సామర్థ్యం అరుదైన దయ, కరుణ కలిగిన చక్రవర్తి" గా అభివర్ణించాడు. మొదటి సిలాదిత్య తరువాత అతని తమ్ముడు మొదటి ఖరగ్రాహా వారసత్వపాలకుడిగా పాలించారు.^[53] " విర్ది కాపర్ ప్లేట్ గ్రాంట్ (సి.ఇ.616)" మొదటి ఖరగ్రాహా పాలించిన భూభాగాలలో ఉజ్జయిని ఉందని రుజువు చేస్తుంది.

గుజరా పార్థియన్లు[మార్చు]

గుర్జారా ప్రతిహారా సామ్రాజ్యం (హిందీ: गुर्जर प्रतिहार)^[54] 6 వ నుండి 11 వ శతాబ్దాల వరకు ఉత్తర భారతదేశాన్ని పాలించి ఉత్తరభారతదేశాన్ని ఎక్కువ భాగం పరిపాలించిన భారతీయ రాజవంశంగా గుర్తించబడింది. శ్రేయస్సు, శక్తి శిఖరాగ్రం చేరుకున్న సమయంలో (క్రీ.శ. 836-క్రీ.శ.910) ఇది దాని భూభాగం మేరకు గుప్తా సామ్రాజ్యంతో పోటీ చేసింది.^[55]

భారతదేశ చరిత్రలో గుర్జారా ప్రతిహారా సామ్రాజ్యం ప్రాముఖ్యతను ఎత్తిచూపిన డాక్టరు ఆర్. సి. మజుందారు "దాదాపు ఒక శతాబ్దం పాటు పూర్తి కీర్తితో కొనసాగిన గుర్జారా ప్రతిహారా సామ్రాజ్యం, ముస్లింల ఆక్రమణకు ముందు ఉత్తర భారతదేశంలో చివరి గొప్ప సామ్రాజ్యం". చాలా మంది చరిత్రకారులు ఈ గౌరవం హర్ష సామ్రాజ్యానికి ఇచ్చారు. కాని నిజమైన సమర్థన లేదు. బహుశా ప్రతిహారా సామ్రాజ్యం పెద్దది, ఖచ్చితంగా తక్కువ స్థాయిలో గుప్తా సామ్రాజ్యానికి ప్రత్యర్థిగా నిలిచింది. జునైదు కాలంలో పశ్చిమ దేశాల నుండి వచ్చిన విదేశీ దండయాత్రలను విజయవంతంగా ప్రతిఘటించిన ఘనత సాధించింది. దీనిని అరబు రచయితలు స్వయంగా గుర్తించారు.

ఎలిఫిన్‌స్టోన్ కాలానికి చెందిన భారతదేశ చరిత్రకారులు ప్రపంచంలోని ఇతర ప్రాంతాలలో వేగంగా అభివృద్ధి చెందిన ముస్లిముల దండయాత్రలను భారతదేశంలో నెమ్మదిగా పురోగమించడం గురించి ఆశ్చర్యపోయారు. ఈ ప్రత్యేకమైన దృగ్విషయాన్ని వివరించడానికి సందేహాస్పదమైన చెల్లుబాటు వాదనలు తరచూ ముందుకు వస్తాయి. గుజరా ప్రతిహారా సైన్యశక్తి సింధు పరిమితికి మించి ముస్లింల పురోగతిని సమర్థవంతంగా అడ్డుకున్నది. దాదాపు మూడు వందల సంవత్సరాలుగా వారి మొదటి విజయం సాధ్యం అయింది. తరువాతి సంఘటనలలో ఇది "భారతదేశ చరిత్రకు గుర్జారా ప్రతిహారాల ముఖ్య సహకారం" గా పరిగణించబడుతుంది.^[56]

రాజపుత్రులు[మార్చు]

రాజపుత్ర వంశం ఒక హిందూ రాజవంశం. వారు గంగా మైదానాల నుండి ఆఫ్ఘను పర్వతాల వరకు విస్తరించి ఉన్నారు. సస్సానిదు సామ్రాజ్యం, గుప్తా సామ్రాజ్యం పతనం నేపథ్యంలో ఈ ప్రాంతంలోని అనేక రాజ్యాల వివిధ రాజవంశాలు స్వతంత్ర రాజవంశాలుగా తమ ఉనికిని చాటుకున్నాయి. బౌద్ధ పాలక రాజవంశాలు హిందూ పాలక రాజవంశాలుగా మారడాన్ని సూచిస్తుంది.

కటోచు రాజవంశం[మార్చు]

కటోచు చంద్రవంశీ వంశానికి చెందిన హిందూ రాజపుత్ర వంశం; ఇటీవలి పరిశోధనలతో కటోచు పురాతన రాజవంశంలో ఒకటి కావచ్చు అని భావిస్తున్నారు.^[57]

చౌహానులు[మార్చు]

Statue of పృథ్వీరాజ్ చౌహాన్ విగ్రహముPrithvi Raj Chauhan at Ajmer

చౌహాను రాజవంశం క్రీ.శ. 8 నుండి 12 వ శతాబ్దాల మద్యకాలంలో అభివృద్ధి చెందింది. ఆ యుగంలోని మూడు ప్రధాన రాజపుత్ర రాజవంశాలలో ఇది ఒకటి. మిగిలినవి ప్రతిహారులు, పరమరాలు. చౌహాను రాజవంశాలు ఉత్తర భారతదేశంలో, పశ్చిమ భారతదేశంలోని గుజరాతు రాష్ట్రంలో అనేక ప్రదేశాలలో స్థిరపడ్డాయి. వారు రాజపుతానా లోని నైరుతిలో సిరోహి నుండి తూర్పున బుండి, కోట వరకు వీరు ప్రముఖంగా ఉన్నారు. శాసనాలు వాటిని అంబరు (తరువాత జైపూరు) జిల్లాలోని ఉప్పు సరస్సు ప్రాంతమైన సంభారుతో అనుబంధిస్తాయి. (శాఖంబరి శాఖ సంభారు సరస్సు సమీపంలో ఉండి పాలక గుర్జారా-ప్రతిహారాలో వివాహం సంబంధం ఏర్పరుచుకుని ఉత్తర భారతదేశంలో ఒక సామ్రాజ్యాన్ని పాలించారు) చౌహాన్లు రాజకీయ విధానాన్ని అవలంబించారు. వారు ఎక్కువగా చాళుక్యులకు, ముస్లిం సమూహాలకు వ్యతిరేకంగా ప్రచారం చేస్తారు. 11 వ శతాబ్దంలో వారు తమ రాజ్యం దక్షిణ భాగంలో అజయమేరు (అజ్మీర్) నగరాన్ని స్థాపించారు. 12 వ శతాబ్దంలో చౌహన్లు తోమారాలు నుండి ధిలికా (ఢిల్లీ పురాతన పేరు ) ను స్వాధీనం చేసుకున్నారు. వారి యమునా ప్రవాహక ప్రాంతంలో కొంత భూభాగాన్ని ఆక్రమించారు.

చౌహాను రాజ్యం ఉత్తర భారతదేశంలో మూడవ పృథ్వీరాజు (క్రీ.శ. 1165–క్రీ.శ 1192) పాలనలో ప్రముఖ రాజ్యంగా అవతరించింది. ఆయనను పృథ్వీ రాజ్ చౌహాన్ (రాయ్ పిథోరా) అని కూడా అంటారు. 1191 లో జరిగిన మొదటి తారైను యుద్ధంలో ఘోరు మొహమ్మదు దండయాత్రను ప్రతిఘటించి తిప్పికొట్టిన ఢిల్లీ చౌహాను రాజుగా మూడవ పృథ్వీరాజు జానపద కథలు, చారిత్రక సాహిత్యాలలో ప్రసిద్ది చెందాడు. మేవారు సహా ఇతర రాజపుత్ర రాజ్యాల నుండి సైన్యాలు ఆయనకు సహాయపడ్డాయి. 1192 లో రెండవ తారైను యుద్ధంలో పృథ్వీరాజు ఆయన సైన్యాలు ఘోరు మొహమ్మదు నుండి పారిపోయిన తరువాత చౌహాను రాజ్యం కూలిపోయింది.^[58][59]

కచవా[మార్చు]

కచవా పూర్వ సామ్రాజ్య శక్తుల సామంతరాజ్యంగా ఉద్భవించింది. 8 వ -10 వ శతాబ్దంలో కన్నౌజు (ప్రాంతీయ స్థానం-శక్తి, హర్ష సామ్రాజ్యం విచ్ఛిన్నమైన తరువాత) పతనం తరువాత మాత్రమే చంబలు నది ప్రాంతంలో (ప్రస్తుత మద్యప్రదేశు) కచ్చపాఘాట రాజ్యం ప్రధాన శక్తిగా ఉద్భవించిందని కొంతమంది పండితులు అభిప్రాయపడుతున్నారు.^[60]

పరమారాలు[మార్చు]

పరమారా రాజవంశం మధ్యయుగపు ప్రారంభ భారత రాజవంశం. ఆయన మధ్య భారతదేశంలోని మాల్వా ప్రాంతాన్ని పాలించాడు. ఈ రాజవంశాన్ని ఉపేంద్ర సి. క్రీ.శ. 800 ఈ రాజవంశం అత్యంత ముఖ్యమైన పాలకుడు మొదటి భోజా తత్వవేత్త అయిన రాజు, బహుముఖ ప్రఙాశాలి. పరమరా రాజ్యం స్థానం ధారా నగరి (మధ్యప్రదేశ్ రాష్ట్రంలోని ప్రస్తుత ధారు నగరం).^[61]

చాళుక్యులు[మార్చు]

Modhera Sun Temple built by the Chaulukyas.

స్థానిక సాహిత్యంలో చాళుక్యులు (సోలంకీలు అని కూడా పిలుస్తారు) హిందువులు. గుజరాతులో అన్హిల్వారా (ఆధునిక సిద్ధపూరు పటాను)ను వారి రాజధానిగా చేసుకుని పాలించారు. గుజరాతు హిందూ మహాసముద్రం వాణిజ్యానికి ఒక ప్రధాన కేంద్రంగానూ, అన్హిల్వారా భారతదేశంలో అతిపెద్ద నగరాల్లో ఒకటిగానూ ప్రసిద్ధి చెందింది. జనాభా 1000 సంవత్సరంలో 1,00,000 గా అంచనా వేయబడింది. చాళుక్యులు కాతియవారు లోని సోమనాథు పటాను వద్ద ఉన్న గొప్ప సముద్రతీర ఆలయ శివుని పోషకులు; 1026 లో ఘజ్ని మహముదు చేత తొలగించబడిన తరువాత భీమ దేవు ఈ భవనాన్ని పునర్నిర్మించటానికి సహాయం చేశాడు. అతని కుమారుడు కర్ణుడు భిలు రాజు ఆశాపాలు (అశావలు)ను జయించి తరువాత సబర్మతి నది ఒడ్డున కర్ణావతి (ఆధునిక అహ్మదాబాదు) అనే నగరాన్ని స్థాపించారు.

ఢిల్లీ తోమరాలు[మార్చు]

9 వ -12 వ శతాబ్దంలో ఢిల్లీలోని తోమారాలు ప్రస్తుత ఢిల్లీ, హర్యానాలోని కొన్ని ప్రాంతాలను పరిపాలించారు.^[62] చారిత్రక విలువ కలిగిన బార్డికు ఇతిహాసాల నుండి ఈ రాజవంశం గురించి చాలా తక్కువ సమాచారం లభించింది. వారి చరిత్ర పునర్నిర్మాణం చేయడం కష్టం.^[63] బార్డికు సంప్రదాయం ఆధారంగా రాజవంశ స్థాపకుడు అనంగపాలు తువారు (అనగా మొదటి తోమారా అనంగపాల) క్రీ.శ. 736 లో ఢిల్లీని స్థాపించారు. ^[64] అయితే ఈ సమాచారప్రామాణికత సందేహాస్పదంగా ఉంది.^[63] చివరి తోమారా రాజు (అనంగపాలు అని కూడా అంటారు) ఢిల్లీ సింహాసనాన్ని పృథ్వీరాజు చౌహానుకు వదిలాడని బార్డికు ఇతిహాసాలు చెబుతున్నాయి. ఈ వాదన కూడా సరికాదు: పృథ్వీరాజు తన తండ్రి సోమేశ్వర నుండి ఢిల్లీని వారసత్వంగా పొందారని చారిత్రక ఆధారాలు చూపిస్తున్నాయి.^[63] సోమేశ్వర బిజోలియా శాసనం ఆధారంగా ఆయన సోదరుడు నాలుగవ విగ్రహరాజ ధిలికా (ఢిల్లీ), ఆషిక (హన్సీ) లను స్వాధీనం చేసుకున్నాడు; ఆయన బహుశా తోమారా పాలకుడిని ఓడించాడు. ^[65]

ప్రతిహారులు[మార్చు]

ప్రతిహారులు మాండోరు (ప్రస్తుత జోధ్పూరు సమీపంలో) నుండి పాలించారు. గ్వాలియరు చిత్తోరు వారిని ఓడించడానికి ముందు వారు రాణా బిరుదును స్వీకరించారు.

పాలాలు[మార్చు]

Buddha and Bodhisattvas, 11th century, Pala Empire

బౌద్ధ రాజవంశానికి చెందిన పాల సామ్రాజ్యపాలకులు భారత ఉపఖండంలోని ఈశాన్య ప్రాంతాన్ని పాలించారు. పాలా (అనే పేరు రక్షకుడు అని అర్ధం) పాలా అనే పేరును చక్రవర్తుల పేర్లకు ముగింపుగా ఉపయోగించబడింది. పాలాలు మహాయాన బౌద్ధమతం మహాయాన తాంత్రిక పాఠశాలల అనుచరులు. పాలాల మొదటి పాలకుడు గోపాలా. క్రీ.శ. 750 లో గౌరు(పశ్చిన బెంగాలు)లో ప్రజాస్వామ్య ఎన్నిక ద్వారా ఆయన అధికారంలోకి వచ్చారు. ఈ సంఘటన మహా జనపదాల కాలం తరువాత దక్షిణ ఆసియాలో జరిగిన మొదటి ప్రజాస్వామ్య ఎన్నికలలో ఒకటిగా గుర్తించబడింది. ఆయన క్రీ.శ 750-క్రీ.శ. 770 నుండి పరిపాలించాడు. బెంగాలు మొత్తం మీద తన నియంత్రణను విస్తరించడం ద్వారా తన స్థానాన్ని పదిలం చేసుకున్నాడు. బౌద్ధ రాజవంశం 4 శతాబ్దాలు (క్రీ.శ 750-1120) కొనసాగింది. బెంగాలులో స్థిరత్వం సుసంపన్నతకు దారితీసింది. వారు అనేక దేవాలయాలు, కళాకృతులను సృష్టించారు. అలాగే నలంద, విక్రమాశిల విశ్వవిద్యాలయాలకు మద్దతు ఇచ్చారు. ధర్మపాల నిర్మించిన సోమపురా మహావిహర భారత ఉపఖండంలోని గొప్ప బౌద్ధ విహారాగా గుర్తించబడింది.

ధర్మపాల, దేవపాల ఆధ్వర్యంలో ఈ సామ్రాజ్యం గరిష్ట స్థాయికి చేరుకుంది. ధర్మపాల సామ్రాజ్యాన్ని భారత ఉపఖండంలోని ఉత్తర భాగాలకు విస్తరించింది. ఇది ఉపఖండం నియంత్రణ కొరకు మరోసారి శక్తి పోరాటం చేయడానికి ప్రేరేపించింది. ధర్మపాల వారసుడు దేవపాల, దక్షిణ ఆసియాలో, అంతకు మించి సామ్రాజ్యాన్ని విస్తరించాడు. అతని సామ్రాజ్యం తూర్పున అస్సాం, ఉత్కాలా, వాయువ్యంలో కంబోజ (ఆధునిక ఆఫ్ఘనిస్తాను), దక్షిణాన దక్కను వరకు విస్తరించింది. పాల రాగిఫలకం శాసనం ఆధారంగా దేవపాలా ఉత్కాలాలను నిర్మూలించి ప్రాగ్యోతిషా (అస్సాం) ను జయించాడు. హునుల అహంకారాన్ని చెదరగొట్టారు. ప్రతిహారసు, గుర్జారా, ద్రవిడల ప్రభువులను అణగదొక్కారు.

దేవపాల మరణంతో పాల సామ్రాజ్యం ఆధిపత్య కాలం ముగిసింది. ఈ సమయంలో అనేక స్వతంత్ర రాజవంశాలు, సరికొత్త రాజ్యాలు ఉద్భవించాయి. అయితే మొదటి మహీపాల పాలా పాలనను పునరుజ్జీవింపజేశాడు. ఆయన బెంగాలు మొత్తం మీద నియంత్రణను తిరిగి పొంది సామ్రాజ్యాన్ని విస్తరించాడు. రాజేంద్ర చోళుడు చాళుక్యుల దండయాత్రల నుండి ఆయన బయటపడ్డాడు. మొదటి మహిపాల తరువాత పాల రాజవంశం మళ్ళీ క్షీణత మొదలైంది. రాజవంశం చివరి గొప్ప పాలకుడు రామపాల కొంతవరకు రాజవంశం స్థానాన్ని తిరిగి పొందగలిగాడు. ఆయన వరేంద్ర తిరుగుబాటును అణిచివేసి తన సామ్రాజ్యాన్ని కామరూప, ఒడిశా, ఉత్తర భారతదేశాలకు విస్తరించాడు.

పాల సామ్రాజ్యాన్ని బెంగాలు స్వర్ణ యుగంగా పరిగణించవచ్చు. టిబెటు, భూటాను, మయన్మారులలో మహాయాన బౌద్ధమతం ప్రవేశపెట్టడానికి పాలాలు బాధ్యత వహించారు. పాలాలు ఆగ్నేయ ఆసియాలో విస్తృతమైన వాణిజ్యం, ప్రభావాన్ని కలిగి ఉంది. సైలేంద్ర సామ్రాజ్యం (ప్రస్తుత మలయా, జావా, సుమత్రా), శిల్పాలు, నిర్మాణ శైలి ప్రాముఖ్యత వహించాయి.

చంద్రాలు[మార్చు]

చంద్రా రాజవంశం బెంగాలు ప్రాంతాన్ని పాలించారు. వీరు పాలాల సమకాలీనులు.

తూర్పు గంగాలు[మార్చు]

Konark Sun Temple కోణార్క సూర్య దేవాలయంat Konark, Odisha, built by King Narasimhadeva I (1236–1264 AD) also a World Heritage site.

11 వ శతాబ్దం నుండి 15 వ శతాబ్దం ఆరంభం వరకు తూర్పు భారత గంగా రాజవంశం పాలకులు కళింగాలను అధిగమించి పాలించారు. వీరి పాలనలో ఆధునిక భారత రాష్ట్రాలైన ఒరిస్సా, పశ్చిమ బెంగాలు, జార్ఖండు, ఛత్తీసుఘరు, మధ్యప్రదేశు, ఆంధ్రప్రదేశ్ అంతర్భాగంగా ఉన్నాయి.^[66]వారి రాజధాని కళింగనగరు అని పిలువబడింది. ఇది ప్రస్తుత ఒడిశా సరిహద్దులో ఉన్న ఆంధ్రప్రదేశ్ లోని శ్రీకాకుళం జిల్లాలోని శ్రీముఖాలింగం. వీరు నిర్మించిన ఒడిశాలోని కోణార్క వద్ద ఉన్న కోణార్కు సూర్యదేవాలయం ప్రపంచ వారసత్వ సంపదగా గుర్తించబడింది. దీనిని రాజు మొదటి నరసింహదేవ (క్రీ.శ 1238– క్రీ.శ. 1264) నిర్మించాడు. వారి పాలనలో (క్రీ.శ .1078-1434) ఇండో-ఆర్యను ఆర్కిటెక్చరు అని పిలువబడే ఆలయ నిర్మాణం కొత్త శైలిని ఏర్పరచింది. రాజు అనంతవర్మ చోదగంగ దేవా (క్రీ.శ. 1078–1147)లో ఈ రాజవంశాన్ని స్థాపించాడు. ఆయన మతానికి ప్రాముఖ్యత ఇచ్చాడు. అలాగే కళ, సాహిత్య పోషకుడుగా ఉన్నాడు. ఆయన ఒరిస్సాలోని ప్రసిద్ధ పూరి జగన్నాథ ఆలయాన్ని నిర్మించిన ఘనత పొందాడు.

అనంతవర్మను చోదగంగదేవ తరువాత మొదటి నరసింహదేవ (క్రీ.శ 1238–1264) వంటి సుప్రసిద్ధ పాలకులు వచ్చారు. తూర్పు గంగా రాజవంశ పాలకులు ఉత్తర, దక్షిణ భారతదేశం నుండి ముస్లిం పాలకుల నిరంతర దాడుల నుండి తమ రాజ్యాన్ని రక్షించడమే కాక, వారి ముస్లిం విరోధులను విజయవంతంగా జయించి వారి భూభాగాలను ఆక్రమించి ఓడించిన కొద్దిమంది సామ్రాజ్యాలలో ఒకరుగా గుర్తించబడ్డారు. తూర్పు గంగా రాజు నరసింహ మొదటి దేవా బెంగాలు రాజ్యం మీద దాడి చేసి సుల్తానుకు భారీ ఓటమిని ఇచ్చాడు. దాదాపు ఒక శతాబ్దం పాటు సుల్తానేటు గంగా చక్రవర్తుల భూభాగాలను ఆక్రమించలేదని ఇది నిర్ధారిస్తుంది. ఆయన సైనిక పోరాటాలను నేటికీ ఒడిశాలో జానపద కథలుగా మిగిలిపోయింది. ఈ రాజ్యం వాణిజ్యం ద్వారా అభివృద్ధి చెందింది. సంపద ఎక్కువగా దేవాలయాల నిర్మాణంలో ఉపయోగించబడింది. 15 వ శతాబ్దం ఆరంభంలో రాజవంశం పాలన నాలుగవ భానుదేవ (క్రీ.శ 1414–1434) పాలనతో ముగిసింది.

సేనాలు[మార్చు]

12 వ శతాబ్దంలో ఈ రాజవంశంలోని రెండవ పాలకుడు విజయ సేన చివరి పాల చక్రవర్తి మదనాపాలాను ఓడించి తన పాలనను స్థాపించాడు. బల్లాల సేన బెంగాలులో కులీనా వ్యవస్థను ప్రవేశపెట్టాడు. విజయసేన నబాదువిపును రాజధానిగా చేసి పాలన సాగించాడు. ఈ రాజవంశం నాల్గవ రాజు లక్ష్మణ సేను బెంగాలు దాటి సామ్రాజ్యాన్ని బీహారు, అస్సాం, ఉత్తర ఒరిస్సా, బహుశా వారణాసి వరకు విస్తరించాడు. తరువాత లక్ష్మణ ముస్లింల చేతిలో ఓడిపోయి తూర్పు బెంగాలుకు పారిపోయి అక్కడ ఆయన మరికొన్ని సంవత్సరాలు పరిపాలించాడు. సేన రాజవంశం హిందూ మతాన్ని పునరుద్ధరణ తీసుకుని వచ్చి భారతదేశంలో సంస్కృత సాహిత్యాన్ని పండించింది.

వర్మనులు[మార్చు]

వర్మను రాజవంశం (వర్మను రాజవంశం (కామపురా) కాదు) తూర్పు బెంగాలును పాలించారు. వీరు సేనాల సమకాలీనులు.

వాయవ్యం[మార్చు]

కామపురా[మార్చు]

350 నుండి 1140 వరకు ఉనికిలో ఉన్న కామపురా (ప్రాగ్జ్యోతిషపురం) దావకాతో పాటు అస్సాంలోని చరిత్రాత్మక రాజ్యాలలో ఒకటి.^[67] నేటి గౌహతి, ఉత్తర గౌహతి, తేజ్పూరులను వారి రాజధానుల చేసుకుని మూడు రాజవంశాలు పాలించాయి. దాని శిఖరాగ్రస్థితిలో ఇది మొత్తం బ్రహ్మపుత్ర లోయ, ఉత్తర బెంగాలు, భూటాను, బంగ్లాదేశులోని భాగాలను, కొన్ని సార్లు పశ్చిమ బెంగాలు, బీహారు ప్రాంతాలను కూడా పాలించింది.^[68]

వర్మను రాజవంశం[మార్చు]

వర్మను సాంరాజ్యాన్ని పుష్యవర్మను చేత స్థాపించాడు. ఆయన కామరూప చారిత్రక పాలకులు; సముద్రాగుప్తా సమకాలీనుడు.^[69][70]ఈ రాజవంశం గుప్తా సామ్రాజ్య సామంత రాజ్యంగా మారింది. కాని గుప్తుల శక్తి క్షీణించడంతో మహేంద్రవర్మను (CE 470-494) రెండు అశ్వమేధ యాగాలు చ్సాడు.^[71] మూడు కామరూప రాజవంశాలలో ఇది మొదటిది. వర్మన్లు తరువాత మ్లేచ్చ వారి తరువాత పాల రాజవంశాలు పాలించారు.

మ్లేచ్చ రాజవంశం[మార్చు]

వర్మను రాజవంశం తరువాత వచ్చిన మ్లేచ్చ రాజులు 10 వ శతాబ్ధం చివరి వరకు పాలించారు. వారు తమ రాజధాని నుండి హరుపేశ్వరా (తేజ్పూరు) పరిసరాలలో పాలించారు. నరకాసురుడి వంశీయులుగా భావించబడుతున్న ఈ పాలకులు ఆదిమవాసులు. చారిత్రక సాక్ష్యాల ఆధారంగా పది మంది మ్లేచ్ఛపాలకులు పాలించారని భావిస్తున్నారు.

ఈ రాజవంశంలో 9-10 శతాబ్ధాలకు చెందిన శక్తివంతుడైన కామపురా పాలా మదన కామదేవు

పాలాలు[మార్చు]

మ్లేచ్చ రాజవంశం తరువాత కామరూప పాల రాజవంశం దుర్జయ (ఉత్తర గౌహతి)ను రాజధానిగా చేసుకుని పాలించింది. 12 వ శతాబ్దం చివరి వరకు ఈ రాజవంశం పాలించింది.

కామరూప వ్యవస్థాపకుడు బ్రహ్మ పాల (క్రీ.శ 900-920) పాల రాజవంశం (క్రీ.శ. 900–1100). రాజవంశం దుర్జయను రాజధాని (ఆధునిక ఉత్తర గౌహతి) రాజధానిగా చేసుకుని పాలించింది. పాల రాజులలో గొప్పవాడు ధర్మ పాలా కామరూప (ఉత్తర గౌహతి) తన రాజధానిగా చేసుకున్నాడు. ఈ శ్రేణిలో మరొక ముఖ్యమైన సార్వభౌముడు రత్న పాలా. బార్గావ సౌలకుచిలలో ఆయన భూమిని మంజూరు చేసిన రికార్డులు కనుగొనబడ్డాయి. ఇంద్ర పాల గురించిన అవశేషాన్ని గువహతి వద్ద కనుగొన్నారు. పాల రాజవంశం జయ పాల (క్రీ.శ.1075-క్రీ.శ.1100) తో ముగిసింది.^[72]

త్విప్రా[మార్చు]

ప్రాంతంలో మేఘనా, సుర్మా నదులతో బ్రహ్మపుత్ర నది సంగమం ప్రాంతంలో రాజ్యం స్థాపించబడింది. రాజధానిని ఖోరోంగ్మా అని పిలుస్తారు. ఇది నేటి బంగ్లాదేశు సిల్హెటు డివిజన్లో మేఘనా నది వెంట ఉంది.

దక్కను పీఠభూమి, దక్షిణం[మార్చు]

సహస్రాబ్ది మొదటి భాగంలో దక్షిణాది వివిధ చిన్న రాజ్యాలు స్వతంత్రం ప్రకటించుకున్నాయి. గంగా మైదానాలలోని గందరగోళానికి, బౌద్ధమతం, జైనమతం భారతదేశం దక్షిణ కొన వరకు వ్యాప్తి చెందాయి. గుప్తసామ్రాజ్యం పతనం తరువాత సహస్రాబ్ది రెండవ భాగంలో ఉత్తర రాజ్యాల సైనిక, సాంస్కృతిక శక్తితో దక్షిణాది రాజ్యాల పెరుగుదల సంభవించింది.

7 - 13 వ శతాబ్దం మధ్యకాలంలో భారత ఉపఖండంలో రాజవంశ చరిత్ర ప్రధాన రాజకీయ ఇతివృత్తం ప్రాంతీయవాదం అధికరించింది. సాధారణంగా ఈ కాలంలోని సామాజిక రాజకీయ వాస్తవాలను మూడు లక్షణాలుగా వర్గీకరిస్తాయి.

• మొదటిది, బ్రాహ్మణీయ మతాల వ్యాప్తి స్థానిక ఆరాధనల సంస్కృతీకరణ, బ్రాహ్మణ సామాజిక క్రమం స్థానికీకరణ రెండు-మార్గం ప్రక్రియ.
• రెండవది బ్రాహ్మణ అర్చక, భూస్వామ్య సమూహాల అధిరోహణ తరువాత ప్రాంతీయ సంస్థలు రాజకీయ పరిణామాలలో ఆధిపత్యం చెలాయించాయి.
• మూడవది శాశ్వత సైనిక దాడులను తట్టుకోగల గొప్ప సామర్థ్యాన్ని కలిగి ఉన్న అనేక రాజవంశాలు తలెత్తడం వలన ప్రాంతీయ రాజ్యాలు తరచూ పరాజయాలు అరుదుగా మొత్తం వినాశనం ఎదుర్కొన్నాయి.

భారతద్వీపకల్పం 8 వ శతాబ్దపు త్రైపాక్షిక శక్తి పోరాటంలో చాళుక్యులు (క్రీ.పూ.556-క్రీ.పూ.757), కాంచీపురంలో పల్లవులు (క్రీ.పూ.300–క్రి.పూ.888), పాండ్యులు పాల్గొన్నారు. చాళుక్య పాలకులను వారి సామంతులు రాష్ట్రకూటులు (క్రీ.శ. 753-క్రీ.శ.973) పడగొట్టారు. పల్లవ, పాండ్య రాజ్యాలు రెండూ శత్రువులు అయినప్పటికీ, రాజకీయ ఆధిపత్యం కోసం నిజమైన పోరాటం పల్లవ, చాళుక్య రాజ్యాల మధ్య జరిగింది.

రాష్ట్రకూటుల ఆవిర్భావం దక్షిణ భారతదేశ చరిత్రలో ఒక కొత్త శకానికి నాంది పలికింది. పాన్-ఇండియన్ సామ్రాజ్యం ఇడియం దక్షిణం వైపుకు వెళ్లింది. ఇప్పటివరకు నర్మదా నది వరకు విస్తరించిన దక్షిణ భారత రాజ్యాలు తరువాత దక్షిణాన ఉన్న ప్రాంతాలను మాత్రమే పరిపాలించాయి. మొట్టమొదట గంగా మైదానాలకు ఉత్తరాన ప్రారంభం అయిన రాష్ట్రకూటులు బెంగాలు పాలాలు గుజరాతు రాజపుత్ర ప్రతిహరాల మీద విజయవంతంగా పోటీ చేసారు.

అంతర్గత సంఘర్షణలు ఉన్నప్పటికీ దక్షిణాదిలో చాలా ఎక్కువ కాలం వరకు స్థానిక స్వయంప్రతిపత్తి సంరక్షించబడింది. ఇక్కడ ఇది శతాబ్దాలుగా కొనసాగింది. అధిక కేంద్రీకృత ప్రభుత్వం లేకపోవడం గ్రామాలు, జిల్లాల పరిపాలన సంబంధిత స్థానిక స్వయంప్రతిపత్తి అధికరించింది. పశ్చిమ తీరంలో అరబ్బులతో, ఆగ్నేయాసియాతో విస్తృతమైన భూభాగ, సముద్ర వాణిజ్యం అభివృద్ధి చెందాయి. అలాగే ఆగ్నేయాసియాలో వాణిజ్యం సాంస్కృతిక విస్తరణకు దోహదపడింది. ఇక్కడ స్థానిక ఉన్నతవర్గాలు భారతీయ కళ, వాస్తుశిల్పం, సాహిత్యం, సామాజిక ఆచారాలను ఎంపిక చేసుకుంటాయి.

ఒకదానికొకటి భూభాగంలోకి పరస్పర వైరం, కాలానుగుణ దాడులు ఉన్నప్పటికీ దక్కను, దక్షిణ భారతదేశంలోని పాలకులు బౌద్ధమతం, హిందూ మతం, జైన మతం అనే మూడు మతాలను పోషించారు. మతాలు ఒకదానికొకటి రాజపోషణ కొరకు పోటీ పడ్డాయి. ఇది భూమి మంజూరులో వ్యక్తీకరించబడ్డాయి. ముఖ్యంగా స్మారక దేవాలయాల సృష్టిలో ఇవి నిర్మాణ అద్భుతాలుగా మిగిలిపోయాయి. ప్రాంతీయ పాలకులతో పోరాడుతూనే ఎలిఫాంటా ద్వీపం (ముంబై లేదా బొంబాయికి సమీపంలో), అజంతా, ఎల్లోరా (మహారాష్ట్రలో), పట్టాడకలు, ఐహోలు (కర్ణాటకలోని బాదామి), మహాబల్లిపురం, కాంచిపురం గుహ దేవాలయాలు (తమిళనాడు) శాశ్వతంగా ఉన్నాయి.

7 వ శతాబ్దం మధ్య నాటికి శివుడు, విష్ణువుల హిందూ భక్తి ఆరాధనలు ప్రజల మద్దతు కోసం తీవ్రంగా పోటీపడటంతో బౌద్ధమతం, జైన మతం క్షీణించడం ప్రారంభమైంది.

దక్షిణ భారతదేశంలో నేర్చుకునే వేదాంతశాస్త్రం భాష సంస్కృతం అయినప్పటికీ భక్తి (భక్తి) ఉద్యమాల పెరుగుదల ద్రవిడ భాషలలో స్థానిక సాహిత్యం స్ఫటికీకరణను అభివృద్ధి చేసింది: కన్నడ, తమిళం భాషలు తరచూ సంస్కృతం నుండి ఇతివృత్తాలు, పదజాలం తీసుకున్నాయి. అలాగే చాలా స్థానిక సాంస్కృతిక కథలను సంరక్షించారు. తమిళ సాహిత్యానికి ఉదాహరణలు రెండు ప్రధాన కవితలు, సిలప్పధికారం (ది జ్యువెల్డు అంక్లెటు), మణిమేకలై (ది జ్యువెల్డు బెల్టు); శైవ మతం, వైష్ణవిజం, భక్తి సాహిత్యం - హిందూ భక్తి కదలికలు; 12 వ శతాబ్దంలో కంబరామాయణం పునర్నిర్మాణం జరిగింది. దక్షిణాసియాలోని వివిధ ప్రాంతాలలో సాధారణ లక్షణాలతో దేశవ్యాప్త సాంస్కృతిక సంశ్లేషణ జరిగింది. అయితే సాంస్కృతిక ఇన్ఫ్యూషను, సమీకరణ ప్రక్రియ శతాబ్దాల భారతదేశ చరిత్రను రూపొందించి ప్రభావితం చేస్తుంది.

సంగకాల రాజ్యాలు[మార్చు]

దక్షిణభారతదేశంలోని మూడు పురాతన తమిళ రాష్ట్రాలు: చేరా (పశ్చిమం), చోళ (తూర్పు), పాండ్య(దక్షిణం). ప్రాంతీయ ఆధిపత్యాన్ని కోరుతూ వారు అంతర్గతంగా ఒకరితో ఒకరు యుద్ధంలో పాల్గొన్నారు. గ్రీకు, అశోకను మూలాలలో వీటిని మౌర్య సామ్రాజ్యానికి మించిన ముఖ్యమైన భారతీయ రాజ్యాలుగా పేర్కొన్నారు. సంగం (అకాడమీ) రచనలు అని పిలువబడే పురాతన తమిళ సాహిత్యనిధి క్రీ.పూ 300 నుండి క్రీ.శ 200 వరకు ఈ రాజ్యాలలో జీవితం గురించి చాలా ఉపయోగకరమైన సమాచారాన్ని అందిస్తుంది.

తమిళ సామాజిక క్రమం ఆర్యను కులవ్యవస్థ నమూనా మీద కాకుండా విభిన్న పర్యావరణ ప్రాంతాల మీద ఆధారపడింది. అయినప్పటికీ ప్రారంభ దశలో బ్రాహ్మణులు ఉన్నత హోదాను కలిగి ఉన్నారు. సమాజంలోని విభాగాలు మాతృస్వామ్యం, మాతృక వారసత్వంతో వర్గీకరించబడ్డాయి-ఇవి 19 వ శతాబ్దంలో బాగా వెలుగులోకి వచ్చాయి. క్రాసు-కజిను వివాహం, బలమైన ప్రాంతీయ గుర్తింపు సాధించాయి. ప్రజలు మతానుచరణ నుండి వ్యవసాయ క్షేత్రాలకు తరలి రావడంతో గిరిజన ప్రజాప్రతినిధులు రాజులుగా ఉద్భవించారు. చిన్న తరహా నీటి చెరువులు (భారతదేశంలో మానవ నిర్మిత చెరువులను పిలుస్తారు), బావులు త్రవ్వించి వ్యవసాయాభివృద్ధికి తోడ్పడ్డారు. అలాగే రోం, ఆగ్నేయాసియాలతో సముద్ర వాణిజ్యం అభివృద్ధి చేసారు.

వివిధ ప్రాంతాలలో రోమను బంగారు నాణేల ఆవిష్కరణలు బాహ్య ప్రపంచంతో విస్తృతమైన దక్షిణ భారత సంబంధాలను ధృవీకరిస్తున్నాయి. ఈశాన్యంలో పాటలీపుత్ర, వాయువ్యంలో (ఆధునిక పాకిస్తాను) తక్షశిల మాదిరిగా, పాండ్య రాజ్యానికి రాజధాని మధురై నగరం (ఆధునిక తమిళనాడు)లో మదురై నగరం మేధో, సాహిత్య కార్యకలాపాల కేంద్రంగా ఉంది. కవులు, పండితులు రాజు ప్రోత్సాహంతో వరుస సమావేశాలలో కవితల సంకలనాలు, తమిళ వ్యాకరణం ప్రతిభ ప్రదర్శించారు. క్రీస్తుపూర్వం 1 వ శతాబ్దం చివరి నాటికి, దక్షిణ ఆసియా భూమార్గ వాణిజ్య మార్గాల రూపొందించబడ్డాయి. ఇది బౌద్ధ, జైన మతప్రచారకులు ఇతర ప్రయాణికుల కదలికలను సులభతరం చేసింది.

చేరరాజులు[మార్చు]

పూర్వ-చారిత్రాత్మక కాలం నుండి చేరా, చోళ, పాండ్య, పల్లవుల నాలుగు తమిళ రాజ్యాలకు తమిళనాడు నిలయంగా ఉంది. క్రీస్తుపూర్వం 300 నుండి 600 మధ్య నాటి పురాతన సాహిత్యం రాజులు, యువరాజుల అతివ్యయం, వారిని స్తుతించిన కవుల గురించి ప్రస్తావించింది. తమిళ భాష మాట్లాడే చెరాలు పశ్చిమాన కరూరును రాజధానిగా చేసుకుని పాలించారు. వీరు పశ్చిమ ఆసియా రాజ్యాలతో విస్తృతంగా వర్తకం చేశారు.

4 వ - 7 వ శతాబ్దాల మధ్య మూడు తమిళ రాజ్యాల మీద కలాభ్రాలు అనే చరిత్రలో గుర్తించబడని రాజవంశం దాడి చేసి స్థానభ్రంశం చేసింది. దీనిని తమిళ చరిత్రలో చీకటి యుగం అని పిలుస్తారు. చివరికి వారిని పల్లవులు, పాండ్యులు బహిష్కరించారు.

కాలభరాలు[మార్చు]

3 వ నుండి 6 వ శతాబ్దం వరకు సంగం యుగం రాజ్యాలను అధిగమించి భారతదేశం దక్షిణ తీరం మొత్తాన్ని వారు పరిపాలించారు. దాని మూలాలు లేదా వారు పరిపాలించిన సమయం గురించిన సమాచారం చాలా తక్కువగా లభిస్తుంది. జైనమతం, బౌద్ధమతం పోషకులుగా కనిపించే సమాచారం వారి గురించి ఏకైక సమాచార వనరుగా ఉంది. ఆ కాలంలోని అనేక బౌద్ధ, జైన సాహిత్యాలలో చెల్లాచెదురుగా ఉన్న ప్రస్తావనలలో వారు కదంబలు వారు పశ్చిమ గంగా రాజవంశానికి సమకాలీనులు. పల్లవుల అభివృద్ధి పాండ్య రాజ్యం పునరుద్ధరణ కారణంగా వారు అధిగమించబడ్డారు.

కదంబాలు[మార్చు]

Kadamba tower at Doddagaddavalli

కదంబ రాజవంశం (క్రీస్తు: 345–525) కర్ణాటకకు చెందిన ఒక పురాతన రాజకుటుంబం. ఇది ప్రస్తుత ఉత్తర కన్నడ జిల్లాలోని బనవాసి నుండి పాలించింది. తరువాత ఈ రాజవంశం పెద్ద కన్నడ సామ్రాజ్యాలైన చాళుక్య, రాష్ట్రకూట సామ్రాజ్యాల భూస్వామ్యవ్యవస్థలుగా 500 సంవత్సరాలుగా పాలన కొనసాగించింది. ఈ సమయంలో వారు గోవా, హనగలుగా విడిపోయారు. కాకుష్తవర్మ రాజు ఆధ్వర్యంలో వారి శక్తి శిఖరాగ్రం చేరుకున్న సమయంలో వారు కర్ణాటకలోని అతిపెద్ద భూభాగాలను పరిపాలించారు. కదంబ పూర్వ కాలంలో కర్ణాటక ప్రాంతాన్ని మౌర్యులు, శాతవాహనులు, చ్యుతులు నియంత్రించిన పాలక కుటుంబాలు ఈ ప్రాంతానికి చెందినవి కావు. వాటి శక్తి కేంద్రకం ప్రస్తుత కర్ణాటక వెలుపల నివసించారు. పరిపాలనా స్థాయిలో స్థానిక భాష అయిన కన్నడను ఉపయోగించిన మొట్టమొదటి దేశీయ రాజవంశం కదంబలు. కర్ణాటక చరిత్రలో, ఈ యుగం శాశ్వత భౌగోళిక-రాజకీయ సంస్థగా కన్నడను ఒక ముఖ్యమైన ప్రాంతీయ భాషగా అభివృద్ధిచేసి అధ్యయనం చేయడంలో విస్తృత ఆధారిత చారిత్రక ప్రారంభ బిందువుగా పనిచేసింది.

345 లో ఈ రాజవంశాన్ని మయూరశర్మ స్థాపించాడు. ఇది కొన్ని సమయాలలో సామ్రాజ్యంగా అభివృద్ధి చెందగల సామర్థ్యాన్ని చూపించింది. దీనికి సూచన దాని పాలకులు బిరుదులు అందించబడింది. ఆయన వారసులలో ఒకరైన కాకుస్థవర్మ ఒక శక్తివంతమైన పాలకుడయ్యాడు. ఉత్తర భారతదేశపు సామ్రాజ్యం అయిన గుప్తరాజవంశం రాజులు కూడా ఆయన కుటుంబంతో వైవాహిక సంబంధాలను అభివృద్ధి చేసారు. వారి రాజ్యం సార్వభౌమ స్వభావానికి తగిన గౌరవం ఇచ్చారు. అంతులేని యుద్ధాలు, రక్తపాతంతో విసిగిపోయి తరువాతి వారసులలో ఒకరైన శివకోటి రాజు జైన మతాన్ని స్వీకరించాడు. కదంబలు తలాకాడు పశ్చిమ గంగా రాజవంశానికి సమకాలీనులు. వారిద్దరూ కలిసి భూమిని సంపూర్ణ స్వయంప్రతిపత్తితో పరిపాలించడానికి తొలి స్థానిక రాజ్యాలను ఏర్పాటు చేశారు.

పశ్చిమ గంగాలు[మార్చు]

Statue of Bahubali as Gommateshvara built by the Western Ganga is one of the largest monolithic statues in the world.

పశ్చిమ గంగా రాజవంశం (క్రీ.శ 350-1000) (భారతదేశం: పురాతన కర్ణాటక ఒక ముఖ్యమైన పాలక రాజవంశం. తూర్పు గంగ నుండి వేరు చేయడానికి వాటిని పశ్చిమ గంగా అని పిలుస్తారు. తరువాతి శతాబ్దాలలో ఆధునిక ఒరిస్సాను పాలించారు. దక్షిణ భారతదేశంలోని పల్లవ రాజవంశం బలహీనపడటం వలన పలు స్థానిక వంశాలు తమ స్వేచ్ఛను ప్రకటించిన సమయంలో పాశ్చాత్య గంగా వారి పాలనను ప్రారంభించినట్లు భావిస్తున్నారు. భౌగోళిక-రాజకీయ పరిస్థితులు సముద్రాగుప్తుడి దక్షిణ విజయాలకు కారణమైంది. పశ్చిమ గంగా సార్వభౌమాధికారం క్రీ.శ 350 నుండి 550 వరకు కొనసాగింది. మొదట్లో కోలారు రాజధానిగా చేసుకుని పాలించింది. తరువాత వారి రాజధానిని ఆధునిక మైసూరు జిల్లాలోని కావేరి ఒడ్డున తలకాడుకు తరలించింది.

బాదామి సామ్రాజ్య చాళుక్య రాజవంశం అభివృద్ధి చెందిన తరువాత గంగాలు చాళుక్య అధిపత్యాన్ని అంగీకరించారు. కాంచీపురంలోని పల్లవులకు వ్యతిరేకంగా తమ అధిపత్యం కొరకు పోరాడారు. క్రీస్తుపూర్వం 753 లో మన్యాఖేట నాయకత్వంలో రాష్ట్రకూటలు చాణుక్యలను జయించి దక్కనులో ఆధిపత్య శక్తిగా మారారు. స్వయంప్రతిపత్తి కోసం ఒక శతాబ్దం పోరాటం తరువాత పశ్చిమ గంగాలు చివరకు రాష్ట్రకూట అధిపత్యాన్ని అంగీకరించారు. వారి శత్రువుల తంజావూరులోని చోళ రాజవంశం మీద విజయవంతంగా పోరాడారు. 10 వ శతాబ్దం చివరలో తుంగభద్ర నదికి ఉత్తరాన రాష్ట్రకూటులను అభివృద్ధి చెందుతున్న పశ్చిమ చాళుక్య సామ్రాజ్యం భర్తీ చేసింది. చోళ రాజవంశం కావేరికి దక్షిణంగా పునరుద్ధరించబడింది. పశ్చిమ గంగాలను చోళులు సుమారు 1000 లో ఓడించడం వల్ల ఈ ప్రాంతంపై గంగా ప్రభావం ముగిసింది.

ప్రాదేశికంగా ఒక చిన్న రాజ్యం అయినప్పటికీ ఆధునిక దక్షిణ కర్ణాటక ప్రాంతం రాజకీయ, సంస్కృతి, సాహిత్యానికి పశ్చిమ గంగా సహకారం ముఖ్యమైనదిగా పరిగణించబడుతుంది. పశ్చిమ గంగా రాజులు అన్ని మతవిశ్వాసాల పట్ల దయతో సహనం చూపించారు. కాని జైనమతం పట్ల వారికున్న పోషకత్వానికి చాలా ప్రసిద్ది చెందారు. ఫలితంగా శ్రావణబేలగొళ కంబదహళ్లి వంటి ప్రదేశాలలో స్మారక కట్టడాలు నిర్మించబడ్డాయి. ఈ రాజవంశ రాజులు లలిత కళలను ప్రోత్సహించారు. దీని కారణంగా కన్నడ, సంస్కృత భాషలలో సాహిత్యం వృద్ధి చెందింది. క్రీ.శ 978 నాటి చావుందరాయ రచన " చావుందరాయ పురాణం " కన్నడ గద్యంలో ఒక ముఖ్యమైన రచనగా గుర్తించబడుతుంది. మతపరమైన అంశాల నుండి ఏనుగుల నిర్వహణ వరకు అనేక సంప్రదాయ రచనలు వ్రాయబడ్డాయి.

బదామి చాళుక్యులు[మార్చు]

బదామీ చాళుక్యులు కర్ణాటకలోని ఐహోలు, బాదామి ప్రాంతానికి చెందిన వీరు మొదట చాళుక్య సామ్రాజ్యంలో కదంబల భూస్వామ్య అధిపతులుగా ఉన్నారు.^{[73][74] [75][76][77]} వారు తమ పరిపాలనలో సంస్కృత భాషతో పాటు కన్నడభాషా వాడకాన్ని ప్రోత్సహించారు.^[78][79].^[80] 6 వ శతాబ్దం మధ్యలో రెండవ పులకేసి బాదామిలోని కొండ కోటను తన శక్తి కేంద్రంగా మార్చినప్పుడు చాళుక్యులు తమ స్వంత ఆధిపత్యంలోకి వచ్చారు. రెండవ పులకేసి పాలనలో ఒక దక్షిణ భారత సామ్రాజ్యం మొదటిసారిగా తపతీనది, నర్మదా నది దాటి ఉత్తరప్రాంతానికి దండయాత్రలకు సైన్యాలు పంపబడ్డాయి. ఈ సైన్యాలు 634 లో ఉత్తర భారత రాజు (ఉత్తరాపాతేశ్వర) హర్షవర్ధనను విజయవంతంగా ధిక్కరించింది.^[81][82] నాటి శాస్త్రీయ సంస్కృత భాషలో, పాత కన్నడ లిపిలో వ్రాసిన రెండవ పులకేసి ఐహోలు శాసనం కదంబాలు, పశ్చిమ గంగా, అలుపాలు(దక్షిణ కెనరా), పూరి రాజ్యాలు, కోసల రాజ్యం, మాల్వా (దక్షిణ రాజస్థాను), లతా, గుర్జారాలు ఆయన విజయాలను తెలిపింది. రెండవ పులకేసితో జరిగిన యుద్ధంలో తన యుద్ధ ఏనుగులు పెద్ద సంఖ్యలో చనిపోవడాన్ని చూసి కన్నౌజు రాజు హర్ష తన హర్షాన్ని (ఆనందకరమైన వైఖరిని) ఎలా కోల్పోయాడో ఈ శాసనం వివరిస్తుంది. ^{[83][84][85][86][87]}

బాదామి గుహ దేవాలయాలు సంఖ్య 3. (విష్ణు)

ఈ విజయాలు అతనికి దక్షిణపథ పృథ్వీస్వామి (దక్షిణాది ప్రభువు) అనే బిరుదును సంపాదించాయి. రెండవ పులకేసి తూర్పున తన విజయాలను కొనసాగించి అక్కడ ఆయన తన మార్గంలో ఉన్న రాజ్యాలన్నింటినీ జయించాడు. ప్రస్తుత ఒడిశాలోని బంగాళాఖాతానికి చేరుకున్నాడు. గుజరాతు, వేంగీ (సముద్రతీర ఆంధ్ర) లో ఒక చాళుక్య రాజ్యప్రతినిధిని నియమించారు. వాటిని పాలించడానికి బాదామి కుటుంబానికి చెందిన యువరాజులను పంపించారు. కాంచీపురం పల్లవులను లొంగదీసుకున్న తరువాత ఆయన మదురై, చోళ రాజవంశం, కేరళ ప్రాంతంలోని చేరాలు, పాండ్యుల నుండి కప్పం స్వీకరించాడు. రెండవ పులకేసి నర్మదా నదికి దక్షిణంగా ఉన్న భారతదేశానికి అధిపతి అయ్యాడు.^[88] రెండవ పులకేసి భారత చరిత్రలో గొప్ప రాజులలో ఒకరిగా పరిగణించబడ్డాడు.^[89][90] చైనా యాత్రికుడు హ్యూయెన్-సియాంగు ఈ సమయంలో రెండవ పులకేసి రాజ్యసభను సందర్శించాడు. పర్షియా చక్రవర్తి రెండవ ఖోస్రావుతో పరస్పరం రాయబారులను మార్పిడి చేసుకున్నారు.^[91] ఏదేమైనా పల్లవులతో నిరంతర యుద్ధాలు జరిగాయి. 642 లో పల్లవ రాజు మొదటి నరసింహవర్మను తన తండ్రి ఓటమికి ప్రతీకారం తీర్చుకున్నప్పుడు ^[92] యుద్ధంలో రెండవ పులకేసి మరణించిన తరువాత నరసింహను రాజధానిని స్వాధీనం చేసుకుని దోచుకున్నాడు.^[92][93] ఒక శతాబ్దం తరువాత చాళుక్య రెండవ విక్రమాదిత్య పల్లవ రాజధాని కాంచీపురంలోకి విజయవంతంగా ప్రవేశించి మూడు పర్యాయాలు దానిని ఆక్రమించాడు. మూడవసారి అతని కుమారుడు, వారసుడు యువరాజు రెండవ కీర్తివర్మను నాయకత్వంలో ఆక్రమణ నిర్వహించబడింది. ఈ విధంగా ఆయన గతంలో పల్లవులు చాళుక్యులను అవమానించినందుకు ప్రతీకారం తీర్చుకున్నాడు. కైలాసనాథ ఆలయంలో విజయ స్తంభం మీద కన్నడ శాసనాన్ని చెక్కాడు.^{[94][95][96][97]} ఆయన తరువాత కలాభ్రా పాలకుడిని లొంగదీసుకోవడంతో పాటు తమిళ దేశంలోని ఇతర సాంప్రదాయ రాజ్యాలైన పాండ్యులు, చోళులు, కేరళలను అధిగమించాడు.^[98]

త్రిపది (మూడు పంక్తులు) ఈ కాలం (క్రీ.శ.700) " కప్పే అరభట్టా " రికార్డు కన్నడ కవిత్వంలో లభించిన తొలి రికార్డుగా పరిగణించబడుతుంది. చాళుక్య రాజవంశం వారు వదిలిపెట్టిన వాస్తుశిల్పం, కళ అత్యంత శాశ్వతమైన వారసత్వంగా ఉంది.^[78] కర్ణాటకలోని మలప్రభా బేసిన్లో 450 - 700 మధ్య నిర్మించిన వాటికి కారణమైన నూట యాభైకి పైగా స్మారక చిహ్నాలు ఉన్నాయి.^[99][100]--> ^[101] [102]. ఈ నిర్మాణాలు చాళుక్యసామ్రాజ్యం లోని చిన్న ప్రాంతంలో కేంద్రీకృతమై ఉన్నాయి. పట్టడకలు లోని దేవాలయాలు, యునెస్కో ప్రపంచ వారసత్వ సంపదగా గుర్తించబడింది. బాదామి గుహాలయాలు, మహాకూటలోని దేవాలయాలు, ఐహోలు వద్ద ఆలయ నిర్మాణంలో ప్రారంభ ప్రయోగాలు వారి అత్యంత ప్రసిద్ధ స్మారక చిహ్నాలుగా ఉన్నాయి.^[101] అజంతా గుహలలోని అత్యంత ప్రసిద్ధి చెందిన చిత్రలేఖనాలలో " ది టెంప్టేషను ఆఫ్ ది బుద్ధ ", " ది పర్షియను ఏంబసీ " వీరికి చెందినవని భావిస్తున్నారు. ^[103] [104] అంతేకాకుండా గుజరాతు వెంగీ వంటి దూర ప్రాంతాలలో వాస్తుశిల్పాలను వారు ప్రభావితం చేశారు. ఇందుకు అలంపూరులోని నవ బ్రహ్మ దేవాలయాలు ఇందుకు ఉదాహరణగా ఉన్నాయి.^[105]

పల్లవులు[మార్చు]

Shore Temple in Mamallapuram built by the Pallavas. (c. eighth century CE)

7 వ శతాబ్దం తమిళనాడు మొదటి మహేంద్రవర్మను, ఆయన కుమారుడు మామల్లా మొదటి నరసింహవర్మను ఆధ్వర్యంలో పల్లవుల అభివృద్ధిని చూసింది. పల్లవులు 2 వ శతాబ్దానికి ముందు గుర్తించబడిన రాజకీయ శక్తి కాదు.^[106] వారు మొదట శాతవాహన సామ్రాజ్యంలో పాలనా నిర్వహణకు బాధ్యత వహించారని విద్యావేత్తలు విస్తృతంగా అంగీకరించారు.^[107] శాతవాహనుల పతనం తరువాత వారు ఆంధ్ర, తమిళ దేశంలోని కొన్ని ప్రాంతాల మీద నియంత్రణ పొందడం ప్రారంభించారు. తరువాత వారు దక్కనును పరిపాలించిన విష్ణుకుండిన్లతో వైవాహిక సంబంధాలు పెట్టుకున్నారు. క్రీస్తుశకం 550 లోనే సింహవిష్ణు రాజు ఆధ్వర్యంలో పల్లవులు ప్రాచుర్యం పొందారు. వారు చోళులను లొంగదీసుకుని, కావేరి నది దక్షిణం వరకు పరిపాలించారు. పల్లవులు దక్షిణ భారతదేశంలో ఎక్కువ భాగాన్ని కాంచీపురాన్ని తమ రాజధానిగా చేసుకుని పరిపాలించారు. పల్లవ పాలనలో ద్రవిడ వాస్తుశిల్పం గరిష్ట స్థాయికి చేరుకుంది. రెండవ నారాసింహవర్మను యునెస్కో ప్రపంచ వారసత్వ ప్రదేశమైన షోరు ఆలయాన్ని నిర్మించారు. చైనాలోని " జెన్ స్కూల్ ఆఫ్ బౌద్ధమతం" స్థాపకుడు బోధిధర్మను పల్లవ రాజవంశం యువరాజుగా అనేక వర్గాలు వర్ణించాయి.^[108]

తూర్పు చాళుక్యులు[మార్చు]

తూర్పు చాళుక్యులు దక్షిణ భారతదేశ రాజవంశాలలో ఒకటి. వీరి రాజ్యం ప్రస్తుత ఆంధ్రప్రదేశ్‌లో ఉంది. వారి వెంగీని రాజధానిగా చేసుకుని ఈ రాజవంశం 7 వ శతాబ్దం నుండి క్రీ.శ .500 క్రీ.శ నుండి 1130 వరకు సుమారు 500 సంవత్సరాలు కొనసాగింది. వెంగీ రాజ్యం చోళ సామ్రాజ్యంలో విలీనం అయినప్పుడు. క్రీ.శ 1189 వరకు చోంగి సామ్రాజ్యం రక్షణలో వేంగీరాజ్యాన్ని తూర్పు చాళుక్య రాజులు పాలించారు. ఈ రాజ్యం హొయసలు, యాదవులకు లొంగిపోయింది. తరువాత పశ్చిమ గోదావరి జిల్లాలోని ఎలూరుకు సమీపంలో ఉన్న వేంగీ (పెడవేగి, చినవేగి, దందులూరు)నుండి వారి రాజధాని రాజమహేంద్రవరం (రాజమండ్రి) గా మార్చబడింది.

తూర్పు చాళుక్యులు వాతాపి (బాదామి) చాళుక్యులతో దగ్గరి సంబంధం కలిగి ఉన్నారు. వారి చరిత్ర అంతటా వ్యూహాత్మకంగా వెంగీ దేశం మీద నియంత్రణ కొరకు మరింత శక్తివంతమైన చోళులు, పశ్చిమ చాళుక్యుల మధ్య అనేక యుద్ధాలకు కారణం అయింది. వెంగి తూర్పు చాళుక్య పాలన ఐదు శతాబ్దాల కాలం ఈ ప్రాంతాన్నిమొత్తంగా ఏకీకృతం చేయడమే కాకుండా, వారి పాలన తరువాతి భాగంలో తెలుగు సంస్కృతి, సాహిత్యం, కవిత్వం, కళలను వృద్ధిని చూశాయి. ఇది ఆంధ్ర చరిత్రలో స్వర్ణ కాలం అని చెప్పవచ్చు.

పాండ్యులు[మార్చు]

8 వ శతాబ్దంలో పల్లవుల స్థానాన్ని పాండ్యులు భర్తీ చేశారు. వారి రాజధాని మదురై సుదూర దక్షిణంగా ఉండి సముద్రతీరం నుండి దూరంగా ఉంటుంది. శ్రీవిజయ ఆగ్నేయాసియా సముద్ర సామ్రాజ్యాలతో, వారి వారసులతో వారికి విస్తృతమైన వాణిజ్య సంబంధాలు ఉన్నాయి. పరిచయాలు, దౌత్యవేత్తలు కూడా రోమను సామ్రాజ్యం వరకు చేరుకున్నారు. 13 వ శతాబ్దంలో క్రైస్తవ యుగంలో మార్కో పోలో దీనిని ఉనికిలో ఉన్న అత్యంత ధనిక సామ్రాజ్యం అని పేర్కొన్నాడు.^{[citation needed]} మాదూరైలోని మీనాక్షి అమ్మను ఆలయం, తిరునెల్వేలిలోని నెల్లయ్యప్పరు ఆలయం వంటి ఆలయాలు పాండ్య ఆలయ నిర్మాణానికి ఉత్తమ ఉదాహరణలు.^[109][110] పాండ్యులు వాణిజ్యం, సాహిత్యం రెండింటిలోనూ రాణించారు. వారు దక్షిణ భారత తీరం వెంబడి, శ్రీలంక, భారతదేశం మధ్య ముత్యాల మత్స్య సంపదను నియంత్రించారు. ఇది ప్రాచీన ప్రపంచంలో అత్యుత్తమ ముత్యాలను ఉత్పత్తి చేసింది.

రాష్ట్రకూటులు[మార్చు]

Rashtrakuta Empire in 800 CE, 915 CE.

Kailash Temple in Ellora Caves

8 వ శతాబ్దం మధ్యలో చాళుక్య పాలనకు వారి సామంతరాజులైన బెరారు రాష్ట్రకూట కుటుంబ పాలకులు (ప్రస్తుత మహారాష్ట్రలోని అమరావతి జిల్లాలో) ముగింపు తీసుకుని వచ్చారు. చాళుక్య పాలనలో బలహీనమైన కాలాన్ని అవకాశంగా గ్రహించిన దంతిదుర్గ ప్రముఖ చాళుక్యపాలకుడైన "కర్ణాటబాల" (కర్ణాట శక్తి) ను ఇబ్బంది పెట్టాడు.^[111][112] చాళుక్యులను పడగొట్టిన తరువాత, రాష్ట్రకూటులు మన్యాఖేటను తమ రాజధానిగా చేసుకున్నారు (గుల్బర్గా జిల్లాలో ఆధునిక మల్ఖెడు).^[113][114] 6 - 7 వ శతాబ్దాలలో మధ్య భారతదేశంలోని ప్రారంభ రాజ్య పాలక కుటుంబాల దక్కను మూలాలు వివాదాస్పదమైనప్పటికీ 8 - 10 వ శతాబ్దాలలో వారు తమ పరిపాలనలో సంస్కృతంతో కలిసి కన్నడ భాష ప్రాముఖ్యతను నొక్కి చెప్పారు. రాష్ట్రకూట శాసనాలు కన్నడం, సంస్కృతంలో మాత్రమే ఉన్నాయి. వారు రెండు భాషలలో సాహిత్యాన్ని ప్రోత్సహించారు. అందువల్ల వారి పాలనలో సాహిత్యం పుష్పించింది. ^{[115][116][117][118][119]}

రాష్ట్రకూటులు త్వరగా అత్యంత శక్తివంతమైన దక్కను సామ్రాజ్యశక్తిగా మారారు. ప్రారంభంలో ధ్రువ ధరవర్ష పాలనలో గంగా నది, జమునా నది దోయాబు ప్రాంతంలోకి విజయయాత్రా ప్రయత్నాలు చేసారు.^[120] ఆయన కుమారుడు మూడవ గోవింద పాలనలో బెంగాలు పాల రాజవంశం, వాయువ్య భారతదేశానికి చెందిన గుర్జారా ప్రతిహారా మీద రాష్ట్రకూట విజయాల కొత్త శకానికి సంకేతం ఇచ్చింది. తరువాత కన్నౌజు స్వాధీనం జరిగింది. ధనవంతులైన గంగా మైదానాల వనరుల కోసం త్రైపాక్షిక పోరాటంలో రాష్ట్రకూటలు కన్నౌజులను ఎదుర్కొన్నారు.^[121] మూడవ గోవింద విజయాల కారణంగా చరిత్రకారులు ఆయనను గ్రేటు అలెగ్జాండరు హిందూ ఇతిహాసం మహాభారతం పాండవ అర్జునుడితో పోల్చాడు.^[122] మూడవ గోవింద గుర్రాలు హిమాలయ ప్రవాహం మంచుతో కూడిన నీటిని తాగాయని, ఆయన యుద్ధ ఏనుగులు గంగా నది పవిత్ర జలాలను రుచి చూశాయని సంజను శాసనం పేర్కొంది.^[123] మూడవ గోవింద తరువాత ప్రపంచంలోని నలుగురు గొప్ప చక్రవర్తులలో ఒకరిగా సమకాలీన అరబ్బు యాత్రికుడు సులైమాను ప్రశంసించిన మొదటి అమోఘవర్ష, సింహాసనాన్ని అధిష్టించాడు. ఆయన పాలనలో కన్నడ, సంస్కృతంలో మైలురాయి అని పేర్కొనదగిన రచనలను రూపొందించబడ్డాయి.^{[124][125][126]} జైన మతం అభివృద్ధి అతని పాలన ముఖ్య లక్షణంగా భావించబడుతుంది. అతని మత స్వభావం, కళలు, సాహిత్యం పట్ల ఆయనకున్న ఆసక్తి, శాంతి-ప్రేమ స్వభావం కారణంగా ^[124] ఆయనను అశోక చక్రవర్తితో పోల్చారు.^[127] 10 వ శతాబ్దంలో మూడవ ఇంద్ర పాలనలో కన్నౌజును తిరిగి స్వాధీనం చేసుకుని రాజకూట స్థానాన్ని సామ్రాజ్య శక్తిగా అభివృద్ధి చేసారు.^[128]మూడవ ఇంద్రను అనుసరించి 939 లో మూడవ కృష్ణ సింహాసనం అధిష్టించాడు. కన్నడ సాహిత్యం పోషకుడు, శక్తివంతమైన యోధుడు, ఆయన పాలనలో పరమరా (ఉత్తరాన ఉజ్జయిని), దక్షిణాన చోళులను సామంతులను చేసుకున్నట్లు గుర్తించబడింది.^[129]

అరబికు రచన సిల్సిలాత్తుట్టవారిఖు (851) ప్రపంచంలోని నాలుగు ప్రధాన సామ్రాజ్యాలలో రాష్ట్రకూటులు ఒకరుగా పేర్కొన్నది.^[130] కితాబ్-ఉల్-మసాలిక్-ఉల్-ముమాలిక్ (912) వారిని "భారతదేశపు గొప్ప రాజులు" అని పేర్కొన్నది. అనేక సమకాలీన పుస్తకాలు వారిని ప్రశంశిస్తూ వ్రాయబడ్డాయి.^[131] రాష్ట్రకూట సామ్రాజ్యం దక్షిణాన కేప్ కొమొరిన్ నుండి ఉత్తరాన కన్నౌజు వరకు తూర్పున బనారసు నుండి పశ్చిమాన బ్రోచు (భరూచు) వరకు వ్యాపించింది.^[132] రాష్ట్రకూటాలు దక్కనులో చాలా చక్కని స్మారక కట్టడాలను నిర్మించగా, వారి నిర్మాణాలలో చాలా విస్తృతమైన, విలాసవంతమైనది ఎల్లోరాలోని ఏకశిలా కైలాసనాథ ఆలయం ఈ ఆలయం అద్భుతమైన ఘనత వహించింది.^[133] కర్ణాటకలో వారు నిర్మించిన దేవాలయాలు కాశివిశ్వనాథ ఆలయం అత్యంత ప్రసిద్ధమైనవిగా గుర్తించబడ్డాయి. పట్టడకలులో జైన నారాయణ ఆలయాలు ఉన్నాయి. అన్ని స్మారక చిహ్నాలు యునెస్కో ప్రపంచ వారసత్వ ప్రదేశాలుగా గుర్తించబడ్డాయి.^[134]

పశ్చిమ చాళుక్యులు[మార్చు]

10 వ శతాబ్దం చివరలో పశ్చిమ చాళుక్యులు, కళ్యాణి చాళుక్యులు 'తరువాత' చాళుక్యులు అని పిలువబడ్డారు. వారు రాష్ట్రకూటల వద్ధ భూస్వామ్య అధిపతులుగా పనిచేస్తూ చాళుక్యులను పడగొట్టడం ద్వారా అధికారంలోకి వచ్చారు. కళ్యాణి (ఆధునిక బసవకళ్యాణి) కు తరలించడానికి ముందు వారు మన్యాఖేటాను రాజధానిగా చేసుకుని పాలించారు. ఈ సామ్రాజ్య రాజులు వారి పేర్లతో చాళుక్య కుటుంబ శ్రేణికి చెందినవారైనా, బాదామి చాళుక్యులు ఇప్పటికీ చర్చనీయాంశమవుతున్నారు.^[135][136] పశ్చిమ చాళుక్య మూలాలు ఏమైనప్పటికీ, వారి పరిపాలనా భాషగా కన్నడం మిగిలిపోయింది. వారి కాలపు కన్నడ సంస్కృత సాహిత్యం అత్యధికంగా ఉన్నాయి.^{[118][137][138][139]} తార్దావాడి (ఆధునిక బీజాపూరు జిల్లా) నుండి భూస్వామ్య పాలకుడు రెండవ తైలాపా, రెండవ కర్కా పాలనలో రాష్ట్రకూటులను ఓడించి చాళుక్య పాలనను తిరిగి స్థాపించాడు. 973 లో రాష్ట్రాకుటాలు రాజధానిగా ఉన్న మధ్య భారతదేశంలోని పరమరా మీద దండెత్తి ఆయన తన తిరుగుబాటును ముగించాడు.^{[140][141][142]} ఈ యుగం వేంగీలోని గోదావరి నది-కృష్ణ నది దోయాబు ప్రాంతం వనరులను నియంత్రించడానికి తమిళ చోళ రాజవంశంతో సుదీర్ఘ యుద్ధాన్ని సృష్టించింది. కొంకణ, గుజరాతు, మాల్వా, కళింగ ప్రాంతాలలో తన భూస్వామ్య అధిపతుల మీద నియంత్రణను కొనసాగిస్తూ, కొన్ని ఓటములను ఎదుర్కొన్నప్పటికీ ^[143][144] తుంగభద్ర నది ప్రాంతానికి దక్షిణాన చోళ సామ్రాజ్యం మీద ఆక్రమణను ధైర్యసాహసాలకు నెలవైన చాళుక్యుడు రాజు మొదటి సోమేశ్వర విజయవంతంగా తగ్గించాడు.^[145] సుమారు 100 సంవత్సరాల తరువాత 11 వ శతాబ్దం ప్రారంభంలో చోళుల దక్షిణ కర్ణాటక ప్రాంతం (గంగావాడి) ప్రాంతాలను ఆక్రమించారు.^[146]

Gadag style pillars, Western Chalukya art.

క్రీ.శ 1076 లో ఈ చాళుక్య కుటుంబానికి చెందిన అత్యంత ప్రసిద్ధ రాజు ఆరవ విక్రమాదిత్య ఆరోహణ చాళుక్యులకు సమతుల్యమైన శక్తివంతమైనదిగా మారింది. ^[147] ఆయన 50 సంవత్సరాల పాలన కర్ణాటక చరిత్రలో ఒక ముఖ్యమైన కాలంగా "చాళుక్య విక్రమా యుగం" అని పిలువబడింది.^[148] 11 వ శతాబ్దం చివరిలో, 12 వ శతాబ్దం ప్రారంభంలో చోళుల మీద ఆయన సాధించిన విజయాలు వెంగీ ప్రాంతంలో చోళుల ప్రభావాన్ని శాశ్వతంగా అంతం చేశాయి.^[147] చాళుక్య నియంత్రణలో ఉన్న దక్కను ప్రసిద్ధ సమకాలీన భూస్వామ్య కుటుంబాలలో హొయసలు, దేవగిరి, సీనా యాదవులు, కాకతీయ రాజవంశం, దక్షిణ కలచూరి ఉన్నాయి. ^[149] వారి శిఖరాగ్రస్థాయి స్థితిలో పశ్చిమ చాళుక్యులు ఉత్తరాన ఉన్న నర్మదా నది నుండి దక్షిణాన కావేరి నది వరకు విస్తరించి ఉన్న విస్తారమైన సామ్రాజ్యాన్ని పరిపాలించారు. ఆరవ విక్రమాదిత్య భారత చరిత్రలో అత్యంత ప్రభావవంతమైన రాజులలో ఒకరిగా పరిగణించబడుతున్నాడు.^[150][151] ఈ చాళుక్యులచే ముఖ్యమైన నిర్మాణాలు సృష్టించబడ్డాయి. ముఖ్యంగా తుంగభద్ర నది లోయలో ప్రారంభ బాదామి చాళుక్యుల, తరువాత హొయసల భవన నిర్మాణాల మధ్య సంభావిత సంబంధంగా పనిచేసింది.^[152][153] 1126 లో ఆరవ విక్రమాదిత్య మరణం తరువాత దశాబ్దాలలో చాళుక్యులు బలహీనపడటంతో చాళుక్యుల భూస్వామ్యవాదులు తమ స్వాతంత్ర్యాన్ని ప్రకటించారు.

మధ్య భారతదేశం నుండి దక్షిణ దక్కనుకు వలస వచ్చిన కర్ణాటకకు చెందిన కలచురీలు, మంగళవాడ (మహారాష్ట్రలోని ఆధునిక మంగళవేధ) నుండి భూస్వామ్య అధిపతులుగా పాలించారు.^[154] ఈ రాజవంశం, అత్యంత శక్తివంతమైన పాలకుడు రెండవ బిజ్జల, చాళుక్య ఆరవ విక్రమాదిత్య పాలనలో మహామండలేశ్వరు.^[155] చాళుక్యుల క్షీణించిన శక్తిలో ఒక సందర్భాన్ని సానుకూలంగా మార్చుకుని రెండవ బిజ్జాలా 1157 లో స్వాతంత్ర్యం ప్రకటించి వారి రాజధాని కళ్యాణిని స్వాధీనం చేసుకున్నాడు.^[156] 1167 లో ఆయన హత్యతో ఆయన పాలన బలహీనమై సామ్రాజ్యంలో ఆయన కుమారులు సింహాసనం కొరకు పోరాడటం వలన సంభవించిన అంతర్యుద్ధంతో రాజవంశం ముగిసింది. చివరి చాళుక్య వంశీయుడు కల్యాణి మీద తిరిగి నియంత్రణ సాధించాడు. ఏదేమైనా ఈ విజయం స్వల్పకాలికం, ఎందుకంటే చాళుక్యులు చివరికి సీనా యాదవులచే తరిమివేయబడ్డారు.^[157]

యాదవులు[మార్చు]

యాదవ రాజవంశం (సీనా, సేవున లేదా )(మరాఠీ: देवगिरीचे క, సాహస:) (సి.క్రీ.పూ. 850–క్రీ.పూ.1334) ఒక భారతీయ రాజవంశం. ఇది తుంగభద్ర నుండి నర్మదా నదుల వరకు విస్తరించి ఉన్న రాజ్యాన్ని పరిపాలించింది. వీరు దేవగిరిని (మహారాష్ట్రలోని ప్రస్తుత దౌలతాబాదు)ను రాజధానిగా చేసుకుని మహారాష్ట్ర, ఉత్తర కర్ణాటక, మధ్యప్రదేశ్ భూభాగాలను పాలించారు. యాదవులు ప్రారంభంలో పశ్చిమ చాళుక్యుల భూస్వామ్యవాదులుగా పరిపాలించారు. 12 వ శతాబ్దం మధ్యలో వారు స్వాతంత్ర్యాన్ని ప్రకటించారు. రెండవ సింఘానా పాలనలో వీరు శిఖరాగ్రస్థాయికి చేరుకున్నారు. యాదవులు వారి పాలనలో మరాఠీ సంస్కృతికి పునాదులుగా ఉండి మహారాష్ట్ర సామాజిక జీవితం విశిష్టంగా అభివృద్ధి చేసారు.^{[citation needed]}

కాకతీయులు[మార్చు]

కాకతీయులు 1083 నుండి 1323 వరకు భారతదేశంలోని తెలంగాణలోని కొన్ని భాగాలను పరిపాలించారు. శతాబ్ధాలకాలం కొనసాగిన గొప్ప తెలుగు రాజ్యాలలో ఇది ఒకటిగా గుర్తించబడుతుంది.

కలాచురీలు[మార్చు]

Sangamanatha temple at Kudalasangama, North Karnataka

10 వ -12 వ శతాబ్దాల నుండి వరుసగా పాలన సాగించిన రెండు రాజవంశాలు కలాచురీలు అని పిలువబడ్డాయి. వీటిలో మధ్య భారతదేశంలోని (పశ్చిమ మధ్యప్రదేశు, రాజస్థాను) పాలన సాగించిన చేది, (హైహాయ,హేహేయ) (ఉత్తర శాఖ). రెండవది కర్నాటక లోని కొన్ని ప్రాంతాలలో పాలనసాగించిన దక్షిణ కలాచురీ. రాజవంశం పేరు, సాధారణ వంశపారంపర్య విస్వాసంగా మాత్రమే ఉంది. వాటిని అనుసంధానించడానికి తగినంత మూలాలు చాలా తక్కువ ఉన్నాయి.^{[citation needed]}

మొట్టమొదటి కాలచురి కుటుంబం (క్రీ.శ 550–620) ఉత్తర మహారాష్ట్ర, మాల్వా, పశ్చిమ దక్కన్లను పాలించింది. వారు నర్మదా నది లోయలో ఉన్న మహిస్మతిని రాజధానిగా చేసుకుని పాలించారు. ముగ్గురు ప్రముఖ పాలకులు ఉన్నారు; కృష్ణరాజు, శంకరగాన, బుద్ధరాజు. వారు ఈ ప్రాంతంలో నాణేలు, ఎపిగ్రాఫ్లను పంపిణీ చేశారు.^[158]

కల్యాణి కలచురీలు (దక్షిణ కాలచురీలు) (క్రీ.శ. 1130–1184) దక్కనులోని కొన్ని ప్రాంతాలను నేటి ఉత్తర కర్ణాటక ప్రాంతాలు, మహారాష్ట్రలోని కొన్ని ప్రాంతాలను పాలించారు. ఈ రాజవంశం 1156 - 1181 మధ్య దక్కనులో అధికారంలోకి వచ్చింది. వారు తమ మూలాన్ని మధ్యప్రదేశులోని కలింజారు, దహాల జయించిన కృష్ణుడితో ఉన్నట్లు కనుగొన్నారు. ఈ రాజవంశానికి చెందిన రాజప్రతినిధి బిజ్జల కర్ణాటక మీద అధికారాన్ని స్థాపించారని భావిస్తున్నారు. ఆయన చాళుక్య రాజు మూడవ తైలా నుండి అధికారాన్ని చేజిక్కించుకున్నాడు. బిజ్జాలా తరువాత అతని కుమారులు సోమేశ్వర, సంగమ. కాని క్రీ.శ 1181 లో తరువాత చాళుక్యులు క్రమంగా ఈ భూభాగాన్ని తిరిగి పొందారు. వారి పాలన స్వల్పకాలం కొనసాగింది. పాలన అల్లకల్లోలంగా కొనసాగింది. సామాజిక-మత ఉద్యమ కోణంలో చాలా ముఖ్యమైనదిగా భావించబడుతుంది. ఈ కాలంలో లింగాయతు (విరశైవ శాఖ) అని పిలువబడే కొత్త విభాగం స్థాపించబడింది.^[158]

కన్నడ సాహిత్యం-కవిత్వం పూర్తిగా స్థానిక రూపంలో ఉండే వచనం అని కూడా భావిస్తున్నారు. వచన రచయితలను వచనకారులు (కవులు) అని పిలిచేవారు. విరూపాక్ష పండిత చెన్నబసవపురాణం, ధరణి పండిత బిజ్జలరాయచరితె, చంద్రసగర వర్ణి బిజ్జలరాయపురాణా వంటి అనేక ఇతర ముఖ్యమైన రచనలు కూడా వ్రాయబడ్డాయి.

త్రిపురి (చేది) కలచురీలు పురాతన నగరమైన త్రిపురి (తివారు) రాజధానిగా చేసుకుని మధ్య భారతదేశాన్ని పరిపాలించారు; ఇది 8 వ శతాబ్దంలో ఉద్భవించింది. ఇది 11 వ శతాబ్దంలో గణనీయంగా విస్తరించి 12 వ -13 వ శతాబ్దాలలో క్షీణించింది.

హొయశిలలు[మార్చు]

Shilabalika, Chennakeshava temple, Belur.

11 వ శతాబ్దంలో బేలూరు నుండి చాళుక్యుల (దక్షిణ కర్ణాటక ప్రాంతంలో) భూస్వామ్యవాదిగా హొయసలు ఒక బలమైన శక్తిగా మారారు. ^[159] 12 వ శతాబ్దం ప్రారంభంలో వారు దక్షిణాన చోళులతో విజయవంతంగా పోరాడారు. తలాకాడు యుద్ధంలో వారిని ఓడించి వారి రాజధానిని సమీపంలోని హలేబిడుకు తరలించారు.^[160][161] మలేపరోల్గాండా లేదా "లార్డ్ ఆఫ్ ది మేల్ (కొండలు) ముఖ్యులు" (మలేపాలు) అని పిలిచే అనేక శాసనాల ఆధారంగా చరిత్రకారులు రాజవంశం స్థాపకులను మాల్నాడుకు చెందిన కర్ణాటక స్థానికులుగా సూచిస్తారు.^{[159][162][163][164][165][166]} పశ్చిమ చాళుక్య శక్తి క్షీణించడంతో 12 వ శతాబ్దం చివరలో హొయసలు తమ స్వాతంత్ర్యాన్ని ప్రకటించారు.

హొయసల నియంత్రణ ఉన్న ఈ కాలంలో విలక్షణమైన కన్నడ సాహిత్య మైలురాళ్ళుగా భావించబడిన రాగలే (ఖాళీ పద్యం), సంగత్య (సంగీత వాయిద్యంతో పాటు పాడటానికి ఉద్దేశించబడింది), షట్పాడి (ఏడు పంక్తి) మొదలైనవి విస్తృతంగా ఆమోదించబడ్డాయి.^{[118][167][168][169]} హొయసలు చాళుక్యుల నుండి వచ్చిన వెసర నిర్మాణాన్ని విస్తరించారు.^[170]హోలసల నిర్మాణ శైలికి బేలూరులోని చెన్నకేశవ ఆలయం, హలేబిడులోని హొయసలేశ్వర ఆలయ నిర్మాణం ఉదాహరణగా ఉన్నాయి.^[171] ఈ రెండు దేవాలయాలు 1116 లో చోళుల మీద హొయసల విష్ణువర్ధన సాధించిన విజయాలకు జ్ఞాపకార్థం నిర్మించబడ్డాయి.^[172][173] శౌర్యవంతులైన పాండ్యులు చోళ రాజ్యం మీద దండెత్తినప్పుడు హొయసల పాలకులలో అత్యంత ప్రభావవంతమైన రెండవ వీర బల్లాలా వారిని ఓడించి "చోళ రాజ్యం స్థాపకుడు" (చోలరాజ్యప్రతిష్ఠాచార్య), "దక్షిణ చక్రవర్తి" (దక్షిణ చక్రవర్తి) "హొయసల చక్రవర్తి "(హొయసల చక్రవర్తి)అనే బిరుదులను స్వీకరించాడు.^[174] హొయసలు 1225 లో ప్రస్తుత తమిళనాడు అని పిలువబడే ప్రాంతాలలో తమ స్థావరాన్ని విస్తరించి శ్రీరంగం సమీపంలోని " కన్ననూరు కుప్పం " నగరాన్ని ప్రాంతీయ రాజధానిగా మార్చారు.^[160] ఇది దక్షిణ దక్కనులో ఆధిపత్యాన్ని ప్రారంభించిన హొయసిలలకు దక్షిణ భారత రాజకీయాల మీద వారికి నియంత్రణ ఇచ్చింది.^[175][176]13 వ శతాబ్దం ప్రారంభంలో హొయసల శక్తి పరిమితంగా ఉండటంతో దక్షిణ భారతదేశంలోకి ముస్లిం దండయాత్రలు ప్రారంభమయ్యాయి. ఒక విదేశీ శక్తికి వ్యతిరేకంగా రెండు దశాబ్దాలుగా యుద్ధం చేసిన తరువాత ఆ సమయంలో హొయసల పాలకుడు మూడవ వీర బల్లాలా 1343 లో మదురై యుద్ధంలో మరణించాడు.^[177] తరువాత హొయసల సామ్రాజ్యం సార్వభౌమ భూభాగాలు ప్రస్తుత కర్ణాటకలోని తుంగభద్ర ప్రాంతంలో ఉన్న విజయనగర సామ్రాజ్యం వ్యవస్థాపకుడు మొదటి హరిహర పరిపాలించిన ప్రాంతాలతో విలీనం చేసాడు. కొత్త రాజ్యం మరో రెండు శతాబ్దాలుగా విజయనగర రాజధానిగా అభివృద్ధి చెందింది.^[178]

చోళులు[మార్చు]

Chola Empire under Rajendra Chola c. 1030 CE

9 వ శతాబ్దం నాటికి రాజరాజ చోళుడు అతని కుమారుడు రాజేంద్ర చోళుడి ఆధ్వర్యంలో చోళులు దక్షిణ ఆసియాలో చెప్పుకోదగిన శక్తిగా ఎదిగారు. చోళ సామ్రాజ్యం బెంగాలు వరకు విస్తరించింది. దాని శిఖరాగ్రస్థాయిలో ఉన్న సమయంలో సామ్రాజ్యం దాదాపు 36,00,000 కిమీ 2 (1,389,968 చదరపు మైళ్ళు) విస్తరించింది. రాజరాజ చోళుడు దక్షిణ భారత ద్వీపకల్పం జయించిన తరువాత శ్రీలంకలోని కొన్ని ప్రాంతాలను జయించాడు. రాజేంద్ర చోళ నౌకాదళాలు మరింత ముందుకు వెళ్లి, బర్మా (ఇప్పుడు మయన్మారు) నుండి వియత్నాం, అండమాను - నికోబారు దీవులు, లక్షద్వీపు, సుమత్రా, జావా, మలయా(సౌత్ ఈస్ట్ ఆసియాలోని) పెగు దీవులను ఆక్రమించాడు. ఆయన బెంగాలు రాజు మహిపాలాను ఓడించాడు. ఆయన విజయానికి జ్ఞాపకార్థంగా ఆయన ఒక కొత్త రాజధానిని నిర్మించి దానికి గంగైకొండ చోళపురం అని పేరు పెట్టాడు.^{[citation needed]}

అద్భుతమైన దేవాలయాలను నిర్మించడంలో చోళులు రాణించారు. తంజావూరులోని బృహదేశ్వర ఆలయం చోళ రాజ్యం అద్భుతమైన నిర్మాణానికి శాస్త్రీయ ఉదాహరణ. బృహదీశ్వర ఆలయం "గ్రేట్ లివింగ్ చోళ దేవాలయాలు" క్రింద యునెస్కో వారసత్వ ప్రదేశంగా గుర్తించబడింది.^[179] మరొక ఉదాహరణగా ఆలయ పట్టణం చిదంబరం నడిబొడ్డున ఉన్న చిదంబరం ఆలయం ఉంది.